Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε στις 23 Φλεβάρη του 1943. Σε μία περίοδο, δηλαδή, κατά την οποία ο ελληνικός λαός βρισκόταν αντιμέτωπος με μία από τις πιο δύσκολες στιγμές της Ιστορίας του. Η χώρα μας βρισκόταν υπό τριπλή φασιστική κατοχή από τον Απρίλη του 1941. Οι κατοχικές δυνάμεις, μαζί με τους ντόπιους συνεργάτες τους, με κάθε τρόπο καταλήστευαν και τρομοκρατούσαν τον λαό. Τα φρικτά βασανιστήρια, οι εκτελέσεις, η κάθε είδους ωμή βία, μαζί με τη φτώχεια και τον τεράστιο πληθωρισμό, την πείνα και τις αρρώστιες, διαμόρφωναν μια ασφυκτική καθημερινότητα1. Την ίδια περίοδο η πλειοψηφία των κομμουνιστών που βρίσκονταν εξόριστοι ή φυλακισμένοι είχαν παραδοθεί από το διδακτορικό καθεστώς στις κατοχικές αρχές.
Σε αυτές τις συνθήκες, όσοι από αυτούς τους κομμουνιστές μπόρεσαν να αποδράσουν, μαζί με όσους ήταν ακόμα ελεύθεροι, πρωτοστάτησαν στην ανασυγκρότηση του Κόμματος. Πήραν την πρωτοβουλία να απαντήσουν με οργανωμένη δράση ώστε να σωθούν η ζωή και η περιουσία των εργατικών – λαϊκών στρωμάτων, για να μπορέσουν να οικοδομήσουν στη συνέχεια μια κοινωνία που θα υπηρετεί τα δικά τους συμφέροντα. Η πρωτοβουλία αυτή εκφράστηκε με τη συγκρότηση σειράς οργανώσεων που οδήγησαν τον αγώνα, με κυριότερη το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), που ιδρύθηκε τον Σεπτέμβρη του 1941. Λίγο αργότερα, τον Φλεβάρη του 1942, συγκροτήθηκε και ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ), το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ2.
Το ΕΑΜ και οι οργανώσεις του έδωσαν πολύ σκληρή μάχη για την επιβίωση του λαού. Διοργάνωναν συνεχείς κινητοποιήσεις, συσσίτια, απεργίες, κάθε είδους εκδηλώσεις, μόρφωναν και ψυχαγωγούσαν με κάθε τρόπο νέους και μεγάλους στις πιο δύσκολες συνθήκες. Με πρωτοβουλία του ΚΚΕ3 αποφασίστηκε από το ΕΑΜ να δημιουργηθεί μία οργάνωση της νεολαίας που θα συνένωνε τις νεανικές οργανώσεις οι οποίες ήδη δρούσαν και συνεργάζονταν με το ΕΑΜ. Ως αποτέλεσμα, στις 5 Φλεβάρη 1942 ιδρύθηκε το ΕΑΜ Νέων, στο οποίο συμμετείχαν η Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ), η Φιλική Εταιρεία Νέων, η Δημοκρατική Ενωση Νέων, η Σοσιαλιστική Επαναστατική Πρωτοπορία Ελλάδας και η οργάνωση Λεύτερη Νέα. Περίπου έναν χρόνο αργότερα, στις 23 Φλεβάρη του 1943, αυτές οι οργανώσεις νέων μαζί με άλλες αποφάσισαν να αυτοδιαλυθούν και να συγκροτήσουν την ΕΠΟΝ4.
Η ΕΠΟΝ έδωσε δεκάδες χιλιάδες ανταρτοΕΠΟΝίτες που αγωνίστηκαν στον ΕΛΑΣ και στον ΕΛΑΣ Πόλεων, στον Εφεδρικό ΕΛΑΣ και έμπεδα.
Οι σκοποί της καταγράφηκαν στο καταστατικό της και ήταν:
«Η εθνική απελευθέρωση (…) η υπεράσπιση των συμφερόντων και δικαιωμάτων της νέας γενιάς στη ζωή, στη μόρφωση, στον πολιτισμό (…) η εξολόθρευση του φασισμού (…) ο αγώνας κατά των ιμπεριαλιστικών πολέμων, για την κατοχύρωση της ειρήνης (…) η ανοικοδόμηση της χώρας μας απ’ τα ερείπια του πολέμου και της αξονικής κατοχής, προς το συμφέρον και την ευημερία ολόκληρου του πληθυσμού» (άρθρο 3).
Λίγες μέρες πριν την ίδρυση της ΕΠΟΝ (2 Φλεβάρη) οι ναζιστικές δυνάμεις είχαν υποστεί μία από τις μεγαλύτερες ήττες τους, στην πόλη του Στάλινγκραντ από τον Κόκκινο Στρατό5. Γι’ αυτόν τον λόγο οι κατοχικές δυνάμεις στην Ελλάδα ήθελαν να αποδεσμεύσουν εργάτες που θα μεταφέρονταν στο Ανατολικό Μέτωπο, για να δουλέψουν σε εργοστάσια, και αποφάσισαν να προχωρήσουν σε επιστράτευση. Οι κινητοποιήσεις εκατοντάδων χιλιάδων Αθηναίων, με κορύφωση τη μεγάλη απεργία στις 5 Μάρτη 1943, κατάφεραν να ματαιώσουν την επιστράτευση των εργατών, έκαψαν τους στρατιωτικούς καταλόγους, δείχνοντας ότι η οργανωμένη πάλη του λαού μπορεί να σταματήσει και αυτόν που φαντάζει ανίκητος. Λίγο αργότερα, με σκοπό την απελευθέρωση στρατιωτικών δυνάμεων, η ναζιστική Γερμανία επιχείρησε να παραχωρήσει στους Βούλγαρους φασίστες ολόκληρη τη Μακεδονία και τη Θράκη. Στις 22 Ιούλη του ίδιου χρόνου διοργανώθηκε μία από τις μεγαλύτερες κινητοποιήσεις μέσα στην Κατοχή, ως απάντηση, που ματαίωσε τα σχέδια αυτά. 22 αγωνιστές της ΕΠΟΝ θυσίασαν με ηρωικό τρόπο τη ζωή τους6.
Η ΕΠΟΝ από την ίδρυσή της βρέθηκε στην πρώτη γραμμή των αγώνων του ελληνικού λαού, μπαίνοντας με αποφασιστικότητα στην ένοπλη πάλη. Σε έκθεση του Κεντρικού της Συμβουλίου διαβάζουμε ότι πάνω από 25 χιλιάδες μέλη της εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. Πώς όμως τόσοι νέοι πήραν αυτήν την απόφαση; Διαβάζουμε σε μια μπροσούρα τα εξής:
«Είναι γνωστή η παλιά στρατιωτική αρχή “σαν ντυθείς το χακί, παύεις να ‘χεις δικαιώματα”. Κι αυτό ίσχυε τόσο για τους φαντάρους όσο και για τους αξιωματικούς. Κάθε ανώτερος στη στρατιωτική ιεραρχία ήταν και μία καταπιεστική μηχανή για τον κατώτερο (…) για να είναι ένας στρατός ακατανίκητος, για ν’ αντέχει σ’ όλες τις δοκιμασίες, πρέπει να ξέρει για ποιο σκοπό πολεμάει και ο σκοπός αυτός να τον συναρπάζει πραγματικά (…) ο ηρωικός ΕΛΑΣ (…) στη θέση της άγνοιας βάζει τη γνώση. Στη θέση της τυφλής πειθαρχίας βάζει την εσωτερική συνειδητή πειθαρχία. Γεφυρώνει το χάσμα που χωρίζει τον αξιωματικό από τον φαντάρο. Και για πρώτη φορά στη νεοελληνική Ιστορία ο στρατός γίνεται όργανο του λαού και της νεολαίας. Ο Λαϊκός μας Στρατός είναι ο εκδικητής, ο απελευθερωτής, ο θεματοφύλακας των λαϊκών δικαιωμάτων. Και γι’ αυτό τρέχουν τα νιάτα εθελοντικά στις γραμμές του. Γι’ αυτό ο λαός δίνει και το αίμα της καρδιάς του για τη συντήρηση και την υπεράσπισή του»7.
Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει στις ειδικές επιχειρησιακές ομάδες που είχε η ΕΠΟΝ, τις 190 «Υποδειγματικές Ανταρτοομάδες του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ», στις οποίες εντάχθηκαν 2.500 νέοι. Συγκροτήθηκαν με κεντρική απόφαση του ΕΛΑΣ και του ΚΣ της ΕΠΟΝ και αποτελούνταν από 15-20 άτομα, που είχαν ως επικεφαλής και εκπαιδευτή έφεδρο αξιωματικό ή αξιωματικό και έναν πολιτικό καθοδηγητή από την ΕΠΟΝ. Οι ομάδες αυτές είχαν συγκροτηθεί με σκοπό τον ένοπλο αγώνα ενάντια στους κατακτητές. Στα καθήκοντά τους συμπεριλαμβάνονταν «η αφομοίωση της στρατιωτικής τέχνης, η σωματική αγωγή, η άρτια στρατιωτική εμφάνιση και συνειδητή πειθαρχία». Οι μαχητές της ΕΠΟΝ έπρεπε να επιδεικνύουν «μαχητικότητα, τόλμη, θάρρος, αυτοθυσία».
Οι ΕΠΟΝίτες μαχητές όφειλαν παράλληλα να μορφώνονται και να αναπτύσσουν πολύπλευρα τη σκέψη τους, ακόμα και τις πιο δύσκολες ώρες. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που γράφει ένας ΕΠΟΝίτης – μέλος Υποδειγματικής Ομάδας, ότι «κάθε μέρα που περνά είναι για μένα μέρα μάθησης, έτσι που περιμένω ανυπόμονα τη χαραυγή της άλλης για να πλουτίσω τις γνώσεις μου»8.
Με τα μαθήματα, τις διαλέξεις, το βιβλίο και την εφημερίδα, τα μέλη της ΕΠΟΝ θα μπορούσαν να ανταποκριθούν και στο δεύτερο βασικό τους καθήκον, που ήταν να εμψυχώνουν, να διαφωτίζουν πολιτικά όχι μόνο τους νέους, αλλά και τους κατοίκους των χωριών και των πόλεων της χώρας. Για τον λόγο αυτό, η ΕΠΟΝ πρωτοστατούσε στη διοργάνωση κάθε είδους πολιτικής και πολιτιστικής εκδήλωσης. Διοργάνωνε γιορτές με χορούς και τραγούδια, θεατρικές παραστάσεις, αλλά και σειρές μορφωτικών μαθημάτων και διαλέξεων που απευθύνονταν στο σύνολο της νεολαίας. Ακόμα, διακινούσε διάφορα έντυπα και βιβλία, φτάνοντας στο σημείο να οργανώσει ακόμα και κινητές βιβλιοθήκες.
Μπορεί να έχουν περάσει 80 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ, αλλά σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει αυτό το άδικο σύστημα που λέγεται καπιταλισμός. Ενα σύστημα που γεννάει αβεβαιότητα, φτώχεια, ανεργία, φασισμό… Ενα σύστημα που με τους ανταγωνισμούς για τα κέρδη των λίγων εξακολουθεί να γεννάει πολέμους με ανυπολόγιστες συνέπειες για όλους μας. Γι’ αυτό εξακολουθούν να μας εμπνέουν οι αγώνες αυτών των εκατοντάδων χιλιάδων νέων ανθρώπων που με την πρωτοπόρα δράση των κομμουνιστών, τη δράση του ΚΚΕ, πάλεψαν για έναν δίκαιο κόσμο κόντρα σε όσους τους ήθελαν σιωπηλούς και φοβισμένους.
Για μια ζωή ελεύθερη κι ωραία,
απλώνουμε της νιότης τα φτερά,
μια πλάση ονειρευτή, μια πλάση νέα
τα μπράτσα μας να χτίσουν τα γερά
«Τα νιάτα» (ύμνος της ΕΠΟΝ), Σοφία Μαυροειδή – Παπαδάκη
Παραπομπές:
1. Για τις συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο της Κατοχής μπορεί να διαβάσει κανείς στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1939 – 1941, τ. Β1, το κεφάλαιο 4 (σελ. 103 – 120).
2. Για την ίδρυση και τη δράση του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και των άλλων ΕΑΜικών οργανώσεων, βλ. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Β1, κεφάλαιο 5.
3. Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ. Με τη Β’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ αποφασίστηκε η δημιουργία εθνικοαπελευθερωτικής οργάνωσης νέων.
4. Η απόφαση αυτοδιάλυσης της ΟΚΝΕ, που εντασσόταν στη στρατηγική του εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου, και η μη ύπαρξη αυτοτελούς Κομμουνιστικής Νεολαίας άφηναν δυσαναπλήρωτο κενό στη διαπαιδαγώγηση νέων κομμουνιστών.
5. Βλ. άρθρο στον «Ριζοσπάστη», «Κι ύστερα οι λαοί αποκτήσανε Στάλινγκραντ»: 80 χρόνια από τη μάχη που άλλαξε τη ροή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, 28-29/1/2023, https://www.rizospastis.gr/story.do?id=11986736
6. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1939 – 1941, τ. Β1, σελ. 213 – 216.
7. Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ.
8. Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ. Γράμμα του Ρήγα Ελληνοφλογίτη για τη ζωή στην Υποδειγματική Ομάδα, 24/8/1943.
9. Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ
