“…εμείς οι φυλακισμένοι δεν έχουμε ανάγκη από ενθάρρυνση. Έχουμε κατανόηση και το φρόνημά μας είναι ακμαίο…”
7/12/1946. Ένα απόσπασμα από γράμμα που έστειλε ο Μιχάλης Παπαμαύρος στον εκλεκτό του φίλο Κώστα Σωτηρίου.
Μόνο έτσι μπορεί να ξεκινήσει ένα αφιέρωμα στον Μιχάλη Παπαμαύρο.
Αυτοί που είχαν την τύχη να ασχοληθούν με την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης εκφράζονται με απεριόριστο σεβασμό για την προσωπικότητα και το έργο του παιδαγωγού Μιχάλη Παπαμαύρου.
Για αυτούς, που εκπροσωπούσαν ότι πιο αντιδραστικό στην πατρίδα μας, κάποιες παλιότερες εποχές, ο Παπαμαύρος ήταν το «κόκκινο πανί» και φρόντιζαν να το δείχνουν με κάθε τρόπο.
Για τους υπόλοιπους, παραμένει ο μεγάλος άγνωστος, που το εκπαιδευτικό μας σύστημα φρόντισε να τον κρατήσει μακριά, να μη γίνει γνωστός ευρύτερα στο λαό μας.
Ο Μιχάλης Παπαμαύρος, που ήταν παιδαγωγός, δάσκαλος, επιστήμονας, δημοτικιστής, καινοτόμος, οραματιστής, αγωνιστής, ασυμβίβαστος. Και είναι πάντα επίκαιρος.
Ας γνωρίσουμε καλύτερα το Μιχάλη Παπαμαύρο.
Γεννήθηκε στις 20 Απριλίου 1891, στη Βολισσό της Χίου. Τέλειωσε τη στοιχειώδη εκπαίδευση στο χωριό του και το Γυμνάσιο στην πόλη της Χίου. Σπούδασε τη Γερμανική γλώσσα στην Αθήνα και στη συνέχεια εργάστηκε στη Βολισσό ως δάσκαλος.
Αξίζει εδώ να αναφερθεί ένα περιστατικό:
Ο Μιχάλης Παπαμαύρος, όταν ήταν μαθητής στη Χίο, κάθε Κυριακή, εξηγούσε το Ευαγγέλιο στον πατέρα του μιλώντας όμως στην καθαρεύουσα. Μα αυτό δεν πείραζε τον πατέρα του. Αντίθετα τόσο πιο πολύ τον εντυπωσίαζε το κήρυγμα, όσο πιο λίγα καταλάβαινε απ’ αυτό. Μα κάποτε έγινε και τούτο το χαριτωμένο. Είχε μεγαλώσει πια ο Μιχάλης κι είχε πάει να σπουδάσει στη Γερμανία. Γυρίζοντας, ήρθε και στο χωριό να δει τους δικούς του. Ο πατέρας του, του ζήτησε να εξηγήσει και πάλι το Ευαγγέλιο την Κυριακή στην εκκλησία, όπως γινόταν και παλιότερα. Για να μην του χαλάσει το χατίρι δέχτηκε. Όπως ο ίδιος διηγιόταν, “Μίλησα και το εξήγησα με λόγια όσο μπορούσα πιο απλά και με γλώσσα, βέβαια, απλή, δημοτική. Είχα τώρα μια μόρφωση πιο μεγάλη από κείνη του μαθητή του γυμνασίου κι είχα βάλει τα δυνατά μου να είναι η ομιλία μου όσο γίνεται πιο ωραία. Ποια όμως ήταν η έκπληξή μου όταν, βγαίνοντας έξω απ’ την εκκλησία, ακούω τον πατέρα μου να μου λέει φανερά απογοητευμένος: “Δε μου έκανες τίποτα σήμερα…” Παραξενεύτηκα. “Γιατί, πατέρα;” τον ρωτάω. Κι εκείνος μ’ έναν τρόπο κατηγορηματικό: “Τα κατάλαβα όλα, βρε παιδί μου!…”
Πήρε μέρος, ως εθελοντής, στον αγώνα για την απελευθέρωση της Χίου, το 1912.
Το 1913 πήγε για σπουδές στη Γερμανία όπου απέκτησε διδακτορικό δίπλωμα της Παιδαγωγικής από το Πανεπιστήμιο της Ιένας (υπήρξε μαθητής του Βίλχελμ Ράιν), διδακτορικό της Φιλολογίας από το Πανεπιστήμιο της Λειψίας και της Αρχαίας Φιλολογίας από το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
Επιστρέφει στην Ελλάδα στο τέλος του 1919 σε ηλικία μόλις 28 ετών, με πολύ καλές σπουδές και τρία διδακτορικά.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα υπηρέτησε μεταξύ άλλων ως καθηγητής της Παιδαγωγικής στο «Διδασκαλείο Αρρένων» Θεσσαλονίκης, Διευθυντής του «Αρσακείου» Λάρισας, Ανώτερος Επόπτης της Δημοτικής Εκπαίδευσης Ανατολικής και Δυτικής Θράκης, υποδιευθυντής στο «Μαράσλειο Διδασκαλείο», με Διευθυντή τον Αλεξ. Δελμούζο, καθηγητής στην «Παιδαγωγική Ακαδημία» του Δημ. Γληνού και Διευθυντής στο «Διδασκαλείο Λαμίας».
Οι πολιτικές εξελίξεις και οι εκπαιδευτικές συνθήκες της κάθε εποχής επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την παιδαγωγική δράση του Μιχ. Παπαμαύρου. Από το 1919 που επιστρέφει στην Ελλάδα μέχρι το 1933 που απολύεται οριστικά, μπόρεσε όσο καιρό κυβερνούσε ο Ελ. Βενιζέλος και οι φιλελεύθερες δυνάμεις (1917-1920,1923-1926,1928 μέχρι το Μάη του 1932), παρά τις δυσκολίες που συνάντησε, ιδιαίτερα στο Διδασκαλείο Λαμίας, να αναπτύξει την παιδαγωγική του δράση, να δημοσιεύσει τις παιδαγωγικές του ιδέες σε βιβλία και να τις εφαρμόσει με επιτυχία στην πράξη.
Είναι μια εξαιρετικά δύσκολη περίοδος για τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων. Η Νεοελληνική Κοινωνία από πολύ νωρίς αναγνώρισε πολύ σημαντικό ρόλο στην Εκπαίδευση ως το θεσμό που διακινεί ιδέες, διαμορφώνει συνειδήσεις, συμβάλλει στην κοινωνική κινητικότητα, παράγει ιδεολογία. Και η Πολιτεία ενδιαφέρθηκε νωρίς για τον ιδεολογικό έλεγχο της Εκπαίδευσης, με τρόπο χαρακτηριστικά «τιμητικό», αφού η σχετική νομοθεσία κάνει λόγο ειδικό για τους εκπαιδευτικούς και τους απειλεί με άμεση απόλυση σε περίπτωση μη συμμόρφωσης (1929).
Η γενική απειλή του νόμου παίρνει συγκεκριμένη μορφή με τα λόγια του υπουργού Παιδείας Γ. Παπανδρέου δυο χρόνια αργότερα, το 1931. Ο υπουργός προεδρεύει σε μια συνεδρίαση του Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου, εκθέτει την εκπαιδευτική ιδεολογία της Κυβέρνησης και καταλήγει: «Εκπαιδευτικοί οι οποίοι τυχόν δεν συμφωνούν δικαιούνται βεβαίως να διατηρoύν τας πεποιθήσεις των αλλά όχι και τας θέσεις των».
Την ίδια χρονιά ο ίδιος υπουργός σε δηλώσεις του που δημοσιεύτηκαν στην εφημ. «Πατρίς» και αναδημοσιεύτηκαν στο «Διδασκαλικό Βήμα» (αριθ. φύλλου 337 /2.8.1931), διευκρίνιζε: «Ημείς προκειμένου περί διδασκάλων χωρούμεν πέραν και του «Ιδιωνύμου». Διότι το Ιδιώνυμον, προς τιμωρίαν, ζητεί προπαγάνδαν των κομμουνιστικών ιδεών, ενώ το Υπουργείον, δια την απόλυσιν των διδασκάλων, αρκείται εις την ύπαρξιν και οπωσδήποτε διαπίστωσιν του κομμουνιστικού φρονήματος».
Ο δρόμος είναι νομικά και ιδεολογικά έτοιμος για συστηματική δίωξη και βιασμό των συνειδήσεων των εκπαιδευτικών. Και είναι αξιοθαύμαστο το πλήθος των εκπαιδευτικών που αποδείχτηκαν πιο δυνατοί από τους μηχανισμούς ελέγχου και βίας και αντιμετώπισαν με αξιοπρέπεια τη «νομοθεσία των βαρβάρων».
Στην Εθνική Αντίσταση
Ο Μιχάλης Παπαμαύρος, μετά την οριστική του απόλυση από τη δημόσια εκπαίδευση, κατά τη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου αρχίζει και αναπτύσσει την παιδαγωγική του δράση στα πλαίσια της Κομμουνιστικής Ιδεολογίας.
Είναι γεγονός πως από πολύ νωρίς είχε κάνει την προσωπική του επιλογή. Βρέθηκε στο πλευρό του τυραννισμένου λαού, βρέθηκε στο πλάι των αδικημένων, των κολασμένων αυτής της ζωής. Συντάχτηκε με τα οράματα του ΕΑΜ και του κύριου αιμοδότη και οργανωτή αυτού του κινήματος, του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Πάλεψε με όλες του τις δυνάμεις για ένα λαό με βαθιά γνώση της ιστορίας του, για μια Παιδεία και λαϊκή γλώσσα που αφυπνίζει το νου, που βοηθά τον άνθρωπο ως άτομο και ως ομάδα όχι μόνο να ερμηνεύει τη ζωή του αλλά και να την αλλάζει. Παρέμεινε όλη του τη ζωή ένας διανοούμενος, στρατευμένος στην υπόθεση της τάξης που και ο ίδιος ανήκε. Υπηρέτησε τους ανθρώπους του μόχθου, της εργατιάς, της αγροτιάς, τους ανθρώπους του καθημερινού κάματου της ζωής.
Το όραμά του συμπορεύεται με το όραμα του Γληνού, της Ιμβριώτη, του Σωτηρίου οι οποίοι από πολύ νωρίς έθεσαν το βασικό ζήτημα της παιδείας μας που είναι ζήτημα πρώτα και κύρια κοινωνικό. Είναι ένα ζήτημα που καθορίζεται από το ποια κοινωνική τάξη βρίσκεται στην εξουσία, ποια κοινωνική τάξη άρχει.
Όπως ο Γληνός έλεγε, «Τα ιδανικά που κάθε φορά επικρατούν στην παιδεία ενός λαού, είναι τα ιδανικά των δυνατών, που κατέχουν και διακυβερνούν τ’ αγαθά και θέλουν και κατορθώνουν όλες οι κοινωνικές λειτουργίες να προσαρμόζονται στα συμφέροντά τους.» Γι αυτό και καταλήγει ότι ο δάσκαλος, ο σωστός κατά το Γληνό, δάσκαλος, «πρέπει πάντα να είναι ένας κοινωνικός αναμορφωτής, ένας απόστολος μιας θρησκείας, μιας θρησκείας ιδεών»
Μιχάλης Παπαμαύρος. Δάσκαλος και κοινωνικός αναμορφωτής
Αυτός ήταν ο Μιχάλης Παπαμαύρος. Δάσκαλος και κοινωνικός αναμορφωτής. Και αυτό είναι το βασικό στοιχείο της διαχρονικότητάς του. Κινούμενος στο ίδιο μήκος κύματος με το Γληνό: «Η αγωγή ασκείται ανάλογα με την κοινωνία που εξυπηρετεί…. Μέσα στην κοινωνία έχουμε την τάξη των Εχόντων και την τάξη των μη εχόντων, των εκμεταλλευτών και των εκμεταλλευομένων. Την τάξη των οικονομικά ελεύθερων και την τάξη των οικονομικά εξαρτημένων… Σε μια τέτοια κοινωνία είναι η αγωγή σαν κοινωνική λειτουργία, ένα από τα σημαντικότερα μέσα επιβολής στα χέρια της άρχουσας τάξης,της τάξης, δηλαδή, που έχει στα χέρια της την εξουσία… Ο σκοπός της Παιδαγωγικής μέσα σε μια τέτοια ταξική κοινωνία είναι να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της αγωγής και μόρφωσης της άρχουσας τάξης. Από την άποψη αυτή σ’ όλες τις ταξικές κοινωνίες βλέπουμε να βαίνουν παράλληλα δύο συστήματα αγωγής και μόρφωσης, ένα για τα παιδιά της άρχουσας τάξης και ένα για τα παιδιά των αρχομένων».
Ο Μιχάλης Παπαμαύρος συμμετείχε στο Εθνικό Συμβούλιο που συγκλήθηκε στις 14 Μαρτίου 1944 στους Κορυσχάδες Ευρυτανίας. Ανάμεσα στα θέματα που συζητήθηκαν ήταν η ανασυγκρότηση της παιδείας στη χώρα, ενώ ανασυστάθηκε η Διδασκαλική Ομοσπονδία, που είχε καταργήσει ο Μεταξάς. Ακολούθησε η συμμετοχή του, μαζί με τον Κ. Δ. Σωτηρίου, τη Ρόζα Ιμβριώτη και άλλους 6 δασκάλους στην Επιτροπή Παιδείας που συγκλήθηκε, την ίδια μέρα, με πρωτοβουλία του Γραμματέα Παιδείας της ΠΕΕΑ, καθηγητή Πέτρου Κόκκαλη, στο γυναικωνίτη της εκκλησίας στη Βίνιανη.
Οι επεξεργασίες του Προγράμματος στις νέες συνθήκες έφερναν τη σφραγίδα του Δ. Γληνού, ο οποίος πέθανε το 1943. Έτσι, τη μελέτη του «Σχεδίου για μια Λαϊκή Παιδεία» ανέλαβαν δυο εκπαιδευτικά συνεργεία – επιτροπές του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ. Στηριζόμενος στα κείμενα αυτά και τον βασικό άξονα της Διακήρυξης «Ένας λαός – μια Παιδεία», ο Γραμματέας (υπουργός) της Παιδείας της ΠΕΕΑ, Πέτρος Κόκκαλης, εισηγήθηκε στο Εθνικό Συμβούλιο, που πραγματοποιήθηκε στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας, στις 14-27 Μάη 1944, την αναγκαιότητα εκπαιδευτικής αναδιοργάνωσης.
Αποφασίστηκε να λειτουργήσουν τα σχολεία στην Ελεύθερη Ελλάδα και τα έξοδα διαβίωσης των δασκάλων θα καλύπτονταν κατά ένα μέρος και από την Επιμελητεία του Αντάρτη (ΕΤΑ). Οι ελλείψεις όμως σε διδακτικό προσωπικό ήταν πολύ μεγάλες. Έτσι, στις 8 Ιούνη αποφασίστηκε η ταχύρρυθμη λειτουργία δυο Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων για την εκπαίδευση δασκάλων.
Το ένα στην Τύρνα Θεσσαλίας, με δυναμικότητα 85 σπουδαστών και διευθύντρια την Ρόζα Ιμβριώτη και το άλλο στο Καρπενήσι, με 50 σπουδαστές όπου διευθυντές ήταν ο Μιχάλης Παπαμαύρος και ο Κώστας Σωτηρίου. Η περίοδος λειτουργίας ήταν από 5 Ιούλη έως τις 10 Σεπτέμβρη 1944 και αφορούσε τη φοίτηση δασκάλων «1ου βαθμού», απόφοιτους Γυμνασίου. Η δυναμικότητα των σπουδαστών ξεπέρασε τον προγραμματισμένο αριθμό. Στο Φροντιστήριο Τύρνας φοίτησαν τελικά 107 σπουδαστές, ενώ στου Καρπενησίου 80. Στο πνεύμα της ίδιας Απόφασης, στα Γρεβενά λειτούργησε τρίμηνο Φροντιστήριο υπό τη διεύθυνση του Κώστα Καραπατάκη και την εποπτεία του «Εκπαιδευτικού Γραφείου της Γεν. Δ/νσης Μακεδονίας», στο οποίο φοίτησαν 30 σπουδαστές. Το ίδιο Γραφείο μερίμνησε για την ίδρυση και λειτουργία Παιδικού Σταθμού και περιέθαλψε 130 ορφανά του πολέμου.
Παιδαγωγικά Φροντιστήρια λειτούργησαν στο χωριό Μέση Μηλιά Πιερίας (τον Ιούνη και Αύγουστο ’44, υπό τη διεύθυνση του Κ. Λουκόπουλου), στο Ερημόκαστρο Θηβών (τον Ιούνη – Ιούλη ’44, υπό τη διεύθυνση του Ν. Αυγουλά), στο Ξηροχώρι Ιστιαίας και στα Λαγκάδια Αρκαδίας.
Στη «Διδασκαλική Συνδιάσκεψη», που πραγματοποιήθηκε στις 20 Ιούλη στο χωριό Λάσπες Ευρυτανίας και που αποτέλεσε στην ουσία το πρώτο οργανωτικό συνέδριο του ενιαίου εκπαιδευτικού κλάδου, μετά τη διάλυση των οργανώσεων από τη μεταξική δικτατορία, πήραν μέρος 100 αντιπρόσωποι από 20 Συλλόγους Εκπαιδευτικών. Συνδιασκέψεις εκπαιδευτικών πραγματοποιήθηκαν επίσης σε Καρδίτσα, Τρίκαλα, Βέροια, Θεσσαλονίκη, Κοζάνη, Ήπειρο, Πελοπόννησο.
Στο συνέδριο έγιναν οι αναγκαίες επεξεργασίες για την υλοποίηση της απόφασης των Κορυσχάδων για το άνοιγμα των σχολείων. Το περιεχόμενο της Παιδείας και το αναλυτικό πρόγραμμα θα έπρεπε να προσαρμοστούν «στις απαιτήσεις του εθνικοαπελευθερωτικού και λαολυτρωτικού αγώνα». Για το σκοπό αυτόν, ανατέθηκε η συγγραφή νέων αναγνωστικών. Η Ρ. Ιμβριώτη επιμελήθηκε το αναγνωστικό «Τα αετόπουλα» για τη Γ’ και Δ’ τάξη, ενώ οι Μ. Παπαμαύρος και Κ. Σωτηρίου το «Ελεύθερη Ελλάδα» για τις Ε’ και Στ’ τάξεις.
Αξίζει να αναφερθεί πως ο δάσκαλος Μιχάλης Παπαμαύρος, απευθυνόμενος στους σπουδαστές του Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου Καρπενησίου, τους έλεγε: «Ελάτε να πλάσουμε ένα λαό».
Το 1945 συνελήφθη χωρίς ένταλμα και οδηγήθηκε χωρίς κατηγορητήριο στις φυλακές Χατζηκώστα (στην οδό Πειραιώς, όπου βρίσκεται σήμερα το IΚΑ). Στο τέλος του 1945 εξορίστηκε στη Γυάρο, όπου ως κρατούμενος οργάνωσε πρόγραμμα μαθημάτων για τους κρατουμένους προκειμένου “η φυλακή να γίνει σχολείο”. Αργότερα μεταφέρθηκε στις φυλακές Αίγινας και στις 27 Ιουλίου 1952 εστάλη στις φυλακές Αβέρωφ. Αποφυλακίστηκε στις 25 Αυγούστου 1952.
Το 1947 από τις φυλακές της Αίγινας, γράφει το αναγνωστικό της Γ΄ και Δ΄ τάξης «Μεγάλα χρόνια – Το αναγνωστικό της φυλακής».
Μετά την αποφυλάκισή του, αν και είχε προσκλήσεις να μιλήσει σε Γερμανικά Πανεπιστήμια, απαγορεύθηκε η έξοδός του από τη χώρα.
Το 1961 δικάστηκε για το περιεχόμενο και τον τρόπο διακίνησης του βιβλίου «Σύστημα νέας Παιδαγωγικής» και φυλακίστηκε για 6 μήνες στις φυλακές Αγρινίου. Εδώ το κλητήριο θέσπισμα. https://www.4shared.com/web/preview/pdf/HG8G-Gypca?
Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης προτίμησε να αφήσει κενή την έδρα της Παιδαγωγικής, γνωρίζοντας ότι ο Παπαμαύρος ήταν ο μόνος που είχε τα απαιτούμενα προσόντα για να την καταλάβει.
Μπορεί στην Ελλάδα να αντιμετώπισε τη μιζέρια και την εμπάθεια, το έργο του όμως αναγνωρίστηκε στο εξωτερικό. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1963 οργανώθηκε ειδική γιορτή προς τιμήν του από την Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ και από το Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας.
Οι συνεχείς διώξεις που αντιμετώπισε και οι ταλαιπωρίες που πέρασε, οδήγησαν εκείνον και την οικογένειά του σε μια άσχημη οικονομική κατάσταση με αφάνταστες στερήσεις. Επιπλέον κλόνισαν ανεπανόρθωτα την υγεία του. Πέθανε στις 26 Απριλίου 1963, ως άπορος, στο Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών, από ανακοπή καρδιάς.
Τον επικήδειο λόγο στην κηδεία του Μιχάλη Παπαμαύρου εκφώνησε ο φίλος του και συναγωνιστής του, Κώστας Σωτηρίου.
Εδώ ο επικήδειος, από χειρόγραφο του Κώστα Σωτηρίου: https://www.4shared.com/web/preview/pdf/tKqga6XFca?
Άφησε πίσω του ένα αξιόλογο επιστημονικό και συγγραφικό έργο. Σημαντικότερα από τα έργα του είναι τα παρακάτω:
«Προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της σχολικής διοίκησης στην Ελλάδα»
«Η Σχολική Κοινότητα»
«J. H. Pestalozzi – Η ζωή και η δράση του» τόμ. Α΄
«Διδαχτικές αρχές του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο», το οποίο ολόκληρο παρουσιάζεται εδώ
«Ειδική Διδακτική του Σχολείου Εργασίας – Είκοσι γράμματα στον Έλληνα δάσκαλο»
«Οι γονείς και τα παιδιά τους»
«Σύστημα νέας Παιδαγωγικής».
Αυτός είναι ο Μιχάλης Παπαμαύρος. Ο λόγος του παραμένει επίκαιρος και διαχρονικός. Άφησε πίσω του, ένα σημαντικότατο έργο, αν ληφθεί υπόψη ότι ήταν διαρκώς υπό διωγμό, παρά το γεγονός ότι αποτελούσε έναν εξαιρετικό επιστήμονα.
Θα κλείσω με ένα απόσπασμα από το τελευταίο του βιβλίο, που δείχνει το δρόμο για να φύγουμε από τα σημερινά δεινά.
«Η αληθινή επιστημονική Παιδαγωγική και η αληθινή ανθρωπιστική αγωγή είναι δυνατή μόνο στη σοσιαλιστική κοινωνία. Στην καπιταλιστική κοινωνία είναι αδύνατο να καλλιεργηθεί μια αληθινή ανθρωπιστική αγωγή. Γιατί η καπιταλιστική κοινωνία, εξαιτίας του είδους της Παραγωγής της, όπως είδαμε, χωρίζει τους ανθρώπους σε προνομιούχους και αδικούμενους. Τους χωρίζει σε τάξεις. Και επειδή οι τάξεις αυτές είναι εχθρικές μεταξύ τους, ο ανταγωνισμός τους εμποδίζει την εφαρμογή μιας ενιαίας ανθρωπιστικής αγωγής. Για να λείψει ο ανταγωνισμός αυτός, πρέπει να λείψει ο λόγος που τον προκαλεί. Πρέπει δηλαδή να αντικατασταθεί η ατομική ιδιοκτησία των μέσων Παραγωγής από την κοινωνική τους ιδιοκτησία. Αυτό είναι το σημείο του Αρχιμήδη. Όταν αντικατασταθεί η ιδιοκτησία των παραγωγικών μέσων, τότε αυτόματα καταργούνται και οι κοινωνικές τάξεις. Τότε όμως έχουμε τη σοσιαλιστική Κοινωνία. Και μόνο στην Κοινωνία αυτή ο άνθρωπος μορφώνεται σαν άνθρωπος. Μόνο στην Κοινωνία αυτή μπορεί να εφαρμοστεί η αληθινή επιστημονική Παιδαγωγική».
Σύνταξη – Επιμέλεια: Γιάννης Αγγέλου
Σημ. Συντ.: Δεν ήμουν, ούτε είμαι εκπαιδευτικός ή παιδαγωγός, αν και έχω διδάξει επί πολλά χρόνια. Μελετώντας διαρκώς διάφορα θέματα, βρίσκομαι απέναντι σε προσωπικότητες όπως του Παπαμαύρου. Μου ήταν αδύνατον να προσπεράσω αυτή την προσωπικότητα και θεώρησα χρέος μου, μετά το αφιέρωμα στον Μεγάλο Δάσκαλο, Δημήτρη Γληνό, να ασχοληθώ με τον Μιχάλη Παπαμαύρο. Το έργο αυτών των ανθρώπων και οι διώξεις που υπέστησαν, δείχνει γιατί η Παιδεία και οι λειτουργοί της θα αποτελούν πρόβλημα.
Πηγές: www.rizospastis.gr, https://arxeiokdsotiriou.blogspot.com/, http://www.elliepek.gr, http://chiosnews.com,http://www.voros.gr/, www.academia.edu, http://www.evrytan.gr