Είναι κάποιες φορές κάτι που σε τραβά σε έναν τόπο, που τον «γνώρισες» ελάχιστα, λίγες ώρες…
Και σε τραβά και σε παίρνει κοντά του, με έναν μαγικό τρόπο, δείχνοντάς σου πως σε αυτό τον τόπο δύσκολα μπορείς να ξεχωρίσεις την πόλη ή το χωριό που γεννήθηκες, από κάθε άλλο σημείο του.
Λέρος, ένα από τα νησιά του συμπλέγματος των Δωδεκανήσων. Με ιστορία όσο κάθε σπιθαμή αυτού του τόπου. Με κατακτητές, πολέμους, εξόριστους.
Με ό,τι μπορεί να βάλει ανθρώπου νους…
Λέρος, το νησί στο νοτιοανατολικό άκρο του Αιγαίου στα Δωδεκάνησα, βορειοδυτικά της Καλύμνου, της οποίας αποτελεί συνέχεια. Με πληθυσμό 7.917 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2011 και έκταση 54 τ.χλμ., με μήκος ακτών που φτάνει τα 71 χλμ., χάρη στον έντονο οριζόντιο διαμελισμό της.
Το μεγαλύτερο χωριό, η Αγία Μαρίνα Λέρου, έχει πληθυσμό 2.672 και ακολουθεί το Λακκί με 1.990 κατοίκους.
Το δημαρχείο και άλλες υπηρεσίες είναι στον Πλάτανο.
Η Λέρος είναι ένα από τα ελληνικά νησιά που ακόμη δεν έχει ανακαλυφθεί από τον μαζικό τουρισμό.
Όλο το νησί, όπου και να πατήσει ο επισκέπτης το πόδι του, υπάρχει ιστορία. Ιστορία με αίμα και αγώνες.
Αυτή θα περπατήσουμε, βήμα βήμα.
Πού οφείλει το όνομά του το νησί;
Στην αρχαιότητα, η Λέρος μαζί με την Κάλυμνο ονομάζονταν Καλύδνιαι νήσοι ή Καλύδνια. Το όνομα ΛΕΡΟΣ εικάζεται ότι προήλθε από τη λέξη ΛΕΥΡΟΣ (λήμμα Λευρός) που σημαίνει λείος, ομαλός. Αυτό, γιατί, σε αντίθεση με την ορεινή και βραχώδη Κάλυμνο, η Λέρος έχει έδαφος ομαλό και γόνιμο.
Το καράβι πιάνει στο Λακκί. Το Λακκί είναι το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι μεγάλου βάθους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο Θάλασσα!
Με την αποβίβαση, ο επισκέπτης νιώθει μια απίστευτη οικειότητα. Σα να έφτασε στον προορισμό που έψαχνε πάντα. Σαν την Ιθάκη, όμως του Αιγαίου.
Η φημισμένη πόλη στο νησί της Λέρου, το Λακκί, αψηφά τα στερεότυπα στο χώρο της αρχιτεκτονικής, αφού σύμφωνα με σχετικές μελέτες φέρεται να έχει την υψηλότερη συγκέντρωση κτιρίων art deco μετά το Μαϊάμι!
Έχει σημασία να αναφερθεί πως οι Ιταλοί από τα Δωδεκάνησα πέρασαν δυο περιόδους.
Η πρώτη το 1912, κατά τον Ιταλοτουρκικό Πόλεμο, οι Ιταλοί κατέλαβαν όλα τα Δωδεκάνησα εκτός από το Καστελλόριζο. Στις 12 Μάη του 1912, το νησί καταλήφθηκε από τους ναύτες του Ιταλικού Καταδρομικού «San Giorgio». Οι Έλληνες κάτοικοι των Δωδεκανήσων, με το Συνέδριο της Πάτμου στις 4 Ιούνη του 1912, κήρυξαν την αυτονομία τους ως «Πολιτεία του Αιγαίου», με σκοπό την ένωση με την Ελλάδα, αλλά με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οι προσπάθειες δεν καρποφόρησαν και οι Ιταλοί διατήρησαν τον έλεγχο των νησιών, μέχρι το 1923.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι Ιταλοί ακύρωσαν τη συμφωνία. Η Συνθήκη της Λωζάνης επιβεβαίωσε την ιταλική κτήση της Λέρου και των Δωδεκανήσων. Είναι η δεύτερη περίοδος των Ιταλών στη Λέρο, από το 1923 έως το 1936. Αποκαλείται και ως περίοδος Mario Lago, από το όνομα του κυβερνήτη της κτήσης.
Το νέο ιταλικό φασιστικό καθεστώς επιχείρησε ενεργά να «ιταλοποιήσει» τα Δωδεκάνησα κάνοντας την εκμάθηση της ιταλικής υποχρεωτική, δίνοντας κίνητρα στους ντόπιους να αποκτήσουν την ιταλική υπηκοότητα και καταργώντας ελληνικά ιδρύματα.
Τη δεκαετία του ’30 οι ιταλικές αρχές έχτισαν την πόλη Portolago, σύμφωνα με τα κριτήρια του νέου μοντέλου ιταλικής πολεοδομίας. Σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της ιταλικής ορθολογιστικής αρχιτεκτονικής. Οι Έλληνες το ονόμασαν αργότερα Λακκί.
Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε ευρύς εποικισμός. Χαρακτηριστικά, το 1936 κατοικούσαν στο νησί περίπου 7500 Ιταλοί, γεγονός που καθιστούσε τη Λέρο ως το μοναδικό νησί των ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων όπου ο ιταλικός πληθυσμός ξεπερνούσε το αντίστοιχο γηγενή.
Κατά τη διάρκεια των 31 χρόνων που οι Ιταλοί παρέμειναν στη Λέρο, έφτιαξαν ένα σπουδαίο σχέδιο πολεοδομίας και οχύρωσης του νησιού.
Μάλιστα στο Λακκί έκαναν τη ναυτική τους βάση. Με τον τρόπο αυτό διασφάλιζαν τον ιταλικό έλεγχο μιας περιοχής ζωτικής σημασίας. Σημειώνεται ότι ο Μουσολίνι είδε το νησί ως μια βάση ύψιστης σημασίας για την ιταλική κυριαρχία στο ανατολικό Αιγαίο, όπως και το Portolago ως το ιδανικό μέρος για να χτίσει μια έπαυλη παραθερισμού.
Τη θεωρούσε «κλειδί» για τους γεωπολιτικούς σχεδιασμούς του στην περιοχή. Η γεωγραφική θέση του νησιού στην «καρδιά» του Αιγαίου Πελάγους, όπου εξασφάλιζε τον έλεγχο των θαλάσσιων διαβάσεων από τα Δαρδανέλια έως τη Μέση Ανατολή, αλλά και το γεγονός πως διέθετε το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι μεγάλου βάθους στη Μεσόγειο Θάλασσα, στο Λακκί, είχε ως αποτέλεσμα γρήγορα να μετατραπεί σε μια μεγάλη υπερσύγχρονη ναυτική βάση. Ένα νησί – «αεροπλανοφόρο» της εποχής. Ουσιαστικά η Λέρος αποτέλεσε την «ναυαρχίδα» της Ρώμης στην περιοχή, στην προσπάθεια της ν’ αποκτήσει τον έλεγχο της Μεσογείου, εμποδίζοντας τα σχέδια της Αγγλίας για διείσδυση στη Μέση Ανατολή.
Η βόλτα στο Λακκί είναι πολύ όμορφη. Άνετοι δρόμοι, ωραία ρυμοτομία, κληρονομιά των Ιταλών. Από την άλλη, πεντακάθαρη σε κάθε σημείο της, με φιλόξενους ανθρώπους, που είναι πρόθυμοι να παρέξουν την οποιαδήποτε πληροφορία τους ζητηθεί.
Απέναντι από το Λακκί είναι η ΥΝΤΕΛ (Υπηρεσία Ναυτικών Τεχνικών Εγκαταστάσεων Λέρου). Είναι οι εγκαταστάσεις που «κληρονόμησε» το Πολεμικό Ναυτικό από την ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα.
Μεγάλο μέρος αυτής της υποδομής σήμερα απαξιώνεται.
Υπάρχει ένα δαιδαλώδες υπόγειο συγκρότημα, με αποθήκες πυρομαχικών, δεξαμενές καυσίμων, κοιτώνες, γραφεία, συνεργεία συντήρησης κ.α. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του κόλπου του Λακκιού.
Πάνω από την ΥΝΤΕΛ ολοκληρώνεται σταδιακά η κατασκευή ενός νέου ΚΥΤ για τη φιλοξενία προσφύγων και μεταναστών.
Συνεχίζοντας το δρόμο φτάνουμε στον Ξηρόκαμπο. Ένα όμορφο χωριό, γραφικό, πάνω στη θάλασσα. Προς το τέλος υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι, της Παναγίας της Καβουράδαινας. Χτισμένο πάνω στο βράχο, σε ένα μοναδικής ομορφιάς σημείο, που το βρέχει το κύμα.
Φεύγοντας από το Λακκί, προς τα βόρεια, συναντάμε διαδοχικά το Βρωμόλιθο με την υπέροχη παραλία του και στη συνέχεια το ψαροχώρι Παντέλι, Μύλοι και Κάστρο. Μετά τον Πλάτανο και την Αγία Μαρίνα, που είναι ένα ακόμη λιμάνι που συνδέει το νησί με Λειψούς, Κάλυμνο, Ικαρία. Ο Πλάτανος είναι η πρωτεύουσα του νησιού και εκεί βρίσκονται οι δημόσιες υπηρεσίες. Μια βόλτα στα σοκάκια ταξιδεύει τον επισκέπτη σε μια άλλη εποχή…
Τα Άλιντα είναι ο επόμενος προορισμός. Θεωρείται το πλέον τουριστικό σημείο του νησιού, με μια μεγάλη παραλία από τη μία πλευρά και από την άλλη, ταβερνάκια, μπαράκια, καφέ, δωμάτια και μικρές ξενοδοχειακές μονάδες.
Ο παραλιακός δρόμος οδηγεί σε μια πανέμορφη παραλία, στην περιοχή Δυο Λισκάρια. Ο δρόμος τελειώνει και συνεχίζει χωματόδρομος για το Κρυφό.
Από τα Άλιντα ξεκινά ο δρόμος προς το Αεροδρόμιο του νησιού.
Στα αριστερά μας ο όρμος της Γούρνας, η μοναδική παραλία του νησιού με άμμο και στη συνέχεια το Παρθένι. Εδώ ήταν τόπος μαρτυρίου για χιλιάδες κομμουνιστές. Κάποια ερείπια έχουν μείνει από τα κτίρια.
Το αεροδρόμιο του νησιού εξυπηρετεί σε μεγάλο βαθμό τους ντόπιους. Παράλληλα, δίνει την ευκαιρία σε οποιονδήποτε επιθυμεί να επισκεφτεί το νησί να το κάνει με μεγάλη ευκολία.
Μετά το Παρθένι, υπάρχει η Αγία Ματρώνα-Κιουρά. Η Κιουρά είναι παραφθορά της λέξης Κυρά. Εδώ υπάρχει ένα πανέμορφο λευκό ξωκκλήσι που τις αγιογραφίες έφτιαξαν πολιτικοί κρατούμενοι. Ερχόντουσαν από το Παρθένι εδώ και ζωγράφιζαν. Μέσα σε δυο χρόνια κατάφεραν να φτιάξουν όλες αυτές τις αγιογραφίες που αποτυπώνουν τα συναισθήματα των κρατουμένων. Την καρδιά και τα μαρτύριά τους. Την ελπίδα τους.
Παρατηρώντας τις αγιογραφίες, ένα πλήθος συναισθημάτων κατακλύζει τον επισκέπτη. Νιώθεις τα πάντα… Μέσα από αυτή, την πιο ανθρώπινη και πονεμένη αγιογράφηση εκκλησιάς σε όλη τη χώρα. Τρεις άνθρωποι ζωγράφισαν αυτό το θαύμα. Είναι οι Αντώνης Καραγιάννης, Τάκης Τζανετέας και Κυριάκος Τσακίρης. Μάλιστα, λέγεται ότι οι μορφές στις τοιχογραφίες είναι υπαρκτών ανθρώπων του νησιού. Οι εξόριστοι, με τον καιρό, απέκτησαν οικειότητα με τους ντόπιους. Έτσι ζήτησαν από τους ανθρώπους της Λέρου να ποζάρουν γι αυτό το μοναδικό μνημείο. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά, ακόμη και χωροφύλακες ποζάρισαν. Όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες, το υπουργείο Πολιτισμού, αντί να φροντίσει για τη συντήρηση των ιδιαίτερων αυτών αγιογραφιών, έχει βάλει γάζες. Γάζες για να κρύβει την τελειότητα και να δείχνει την αδιαφορία του.
Μετά το Μπλεφούτη. Ήρεμος όρμος, όπου το γαλάζιο της θάλασσας και το πράσινο από τα αρμυρίκια προσφέρουν μιας μοναδικής ωραιότητας εικόνα.
Πάνω από το Παντέλι, την Αγία Μαρίνα και τον Πλάτανο, δεσπόζει το Κάστρο. Είναι ένα Βυζαντινό Κάστρο του 11ου αιώνα, στο βουνό Απιτίκι και ακριβώς απέναντι από το Κλειδί, το υψηλότερο σημείο του νησιού. 499 σκαλιά για να ανέβεις με τα πόδια, έχει και δρόμο για το αυτοκίνητο. Η θέα μοναδική.
Εκεί υπάρχει η εκκλησία της Παναγίας και το εκκλησιαστικό μουσείο της Λέρου. Και το ηλιοβασίλεμα από εκεί μοιάζει αλλιώτικο.
Κατά τη Μάχη της Λέρου, το 1943, μάχη που διήρκεσε 56 μέρες και ήταν η τελευταία νίκη των Γερμανών, το Κάστρο βομβαρδίστηκε πολλές φορές. Και όταν έπεσε το νησί της Λέρου, αυτό έστεκε περήφανο αν και σοβαρά λαβωμένο.
Επιστρέφοντας στο Λακκί, αξίζει η επίσκεψη στο Πολεμικό Μουσείο της Λέρου. Βρίσκεται στην περιοχή της Μερικιάς. Η μισή Λέρος από κάτω είναι σκαμμένη, αφού λειτουργούσε ως Ναύσταθμος των Ιταλών. Σε ένα τέτοιο τούνελ βρίσκεται το Πολεμικό Μουσείο, με πλούσιο υλικό από τη Μάχη της Λέρου. Σε ένα από τα τούνελ γίνεται προβολή της Μάχης της Λέρου.
Η Λέρος έχει την τύχη να διαθέτει άλλο ένα Πολεμικό Μουσείο. Αυτό είναι ιδιωτικό από συλλογή του Γιάννη Παραπονιάρη και είναι το αποτέλεσμα από το μεράκι αυτού του ανθρώπου. Στο συγκεκριμένο μουσείο η επίσκεψη είναι δωρεάν. Όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες, ο πλούτος του Μουσείου είναι εξαιρετικά μεγάλος. Στην τέταρτη φωτογραφία έχει φτιάξει ανάγλυφα το χάρτη της Λέρου, με πολεμικό υλικό που βρήκε στο νησί, στη στεριά και το βυθό της θάλασσας.
Στο νησί υπάρχουν κτίρια από την περιοχή της ιταλοκρατίας, που στεγάζονταν οι ιταλικές πυροβολαρχίες, στην Πατέλα και το Κλειδί. Τα κτίρια, αν και είναι σε αρκετά καλή κατάσταση, εντούτοις είναι πλήρως εγκαταλελειμμένα στο έλεος των βοσκών.
Στην Πατέλα βρίσκεται το μοναδικό αερόφωνο, το ένα από τα δυο που υπάρχουν στην Ευρώπη. Αυτό είναι μια ιταλική εφεύρεση, ο προπομπός του ραντάρ, που με τους ήχους του αέρα μπορούσαν με ακρίβεια να υπολογίσουν την απόσταση των αεροπλάνων ή των πλοίων που ερχόντουσαν. Και αυτό είναι στο έλεος των βοσκών παρατημένο στην τύχη του.
Στο Λακκί υπάρχει και το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου. Η ιστορία του είναι η εξής:
1920-1930: Εγκαταστάθηκε η ναυτική αεροπορική ιταλική βάση στον όρμο Λακκίου
1949-1964: Στα κτίρια της ναυτικής αεροπορικής βάσης των Ιταλών εγκαταστάθηκαν οι Βασιλικές Τεχνικές Σχολές.
1957: Ιδρύεται η «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου» και μεταφέρονται εδώ, με μεταγωγή, ασθενείς με ψυχικές διαταραχές από τα ψυχιατρικά νοσοκομεία της χώρας.
1965: Η “Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου” μετονομάζεται σε Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου
1967-70: Τα κτίρια αυτά στεγάζουν πολιτικούς κρατούμενους της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967 – 1974)
Πλέον λειτουργεί ως Κρατικό Θεραπευτήριο. Ενώ απο το 2016 στον ίδιο χώρο λειτουργεί και το Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης απ’ το οποίο πέρασαν χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες τα τελευταία 5 χρόνια.
Για το Ψυχιατρείο της Λέρου έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Ήταν ένα πραγματικό κολαστήριο. Το 1983 δημιουργήθηκε στις Βρυξέλες μια επιτροπή γιατρών και οικονομολόγων για να βοηθήσει στην μεταρρύθμιση της ψυχιατρικής στην Ελλάδα και επισκέφτηκε την Λέρο. Ένα μέλος της, ο Alan Maynard, δήλωσε αργότερα:
Το νησί ήταν σαν φυλακή. Η καταδίκη ήταν ισόβια, και όταν πέθαινε ένας ψυχικά πάσχων η μοίρα του ήταν να τον φορτώσουν σ’ ένα φορτηγάκι και να τον θάψουν κάπου, χωρίς κανένα σημάδι.
Η δεύτερη φωτογραφία είναι πίνακας ακουαρέλλα, έργο του Γιώργου Φαρσακίδη, «Το κτήριο της φυλακής και το προαύλιο».
Λέρος, ένα από τα Δωδεκάνησα. Με ιστορία βαριά, που κάθε σημείο της έχει αίμα, πόνο, αγωνία. Έχει και ομορφιά. Ομορφιά που σπάνια συναντάς. Γιατί οι Λεριοί τιμάνε τον τόπο τους και τον επισκέπτη. Σε κάνουν να νιώθεις πως εδώ γεννήθηκες και δε θες να φύγεις. Γιατί το νιώθεις τόπο σου, από όπου κι αν είσαι.
Κι όμως, αυτό το νησί, που θα μπορούσε να είναι ολόκληρο ένα μουσείο, είναι εγκαταλελειμμένο. Περιοχές ολόκληρες, ιστορικής σπουδαιότητας, είναι στο έλεος των βοσκών. Ακόμη και το υπέροχης αρχιτεκτονικής κτίριο του Ψυχιατρείου, που στεγάστηκαν ασθενείς, αλλά και πολιτικοί κρατούμενοι, είναι έτοιμο να καταρρεύσει.
Στέκει ολόρθο, αλλά, τα σπλάχνα του διαλύονται μέρα τη μέρα. Κρατιέται όρθιο από μόνο του. Αποπειράθηκα να το επισκεφτώ. Όμως, ήταν αδύνατον. Δε μου επιτράπηκε, για λόγους ασφάλειας. Και το καταλαβαίνω.
Αυτό το στολίδι των Δωδεκανήσων, με τα δυο πολεμικά μουσεία, θα έπρεπε να αποτελεί προορισμό για όποιον θέλει να δει, να μάθει κάποια στοιχεία από την ιστορία του τόπου μας. Από την αρχιτεκτονική των Ιταλών μέχρι την καταστροφική μανία των Γερμανών κατακτητών.
Από τα δάκρυα των ασθενών στο ψυχιατρείο, μέχρι την αγωνία των πολιτικών κρατουμένων.
Που μια βόλτα στο Κάστρο σου δίνει τη χαρά να δεις την Κάλυμνο, τους Λειψούς.
Ένα ταξίδι στη Λέρο αρκεί για να το νιώσεις όλο αυτό. Και ειλικρινά, αξίζει.
Γιάννης Αγγέλου
