Καλοκαίρι 1944, λίγους μήνες πριν την απελευθέρωση της Αθήνας
Στην ύπαιθρο υπάρχουν ήδη εκτεταμένες περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας, ελεγχόμενες από το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Λειτουργεί ήδη η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η περίφημη «Κυβέρνηση του Βουνού». Έχουν ήδη πραγματοποιηθεί ελεύθερες εκλογές στις οποίες ψήφισαν για πρώτη φορά οι γυναίκες!
Ακόμα και συνοικίες της Αθήνας αποτελούν «άβατο» για τους Γερμανούς και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Καισαριανή, Κοκκινιά, Βύρωνας, Καλλιθέα… κάθε επιχείρηση του εχθρού συνοδεύεται από νεκρούς και τραυματίες…
23 Ιουλίου 1944
Μηχανοκίνητο τμήμα της Αστυνομίας Πόλεων (οι γνωστοί «μπουραντάδες») εξαπολύουν επίθεση σε Νέο Κόσμο, Δάφνη και Νέα Σμύρνη. Προσπαθούν να απομακρύνουν προσωρινά τους ΕΛΑΣίτες και να αποκτήσουν ελευθερία κίνησης επί της Λεωφόρου Συγγρού.
Το απόγευμα επιτίθενται στην Καλλιθέα. Στόχος τους, να διαπιστώσουν τη δύναμη αντίστασης του ΕΛΑΣ και να τον παραπλανήσουν, μια και σπάνια έκαναν επίθεση σε μια συνοικία δύο συνεχόμενες μέρες.
22:00, Νέα Ελβετία, Βύρωνας
Σύσκεψη της 1ης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ.1 Οι καπετάνιοι δίνουν αναφορά για τις επιθέσεις που δέχτηκαν. Το λόγο παίρνει ο «Κοσμάς», καπετάνιος της Ταξιαρχίας, και τους ενημερώνει ότι, σύμφωνα με πληροφορίες, επίκειται επίθεση Γερμανών από κοινού με δωσιλόγους την επόμενη μέρα, 24 Ιουλίου. Η εκτίμηση είναι ότι η επίθεση θα πραγματοποιηθεί από το Κουκάκι, μιας και όλες οι δυνάμεις τους βρίσκονται προς το κέντρο της Αθήνας.
Η απόφαση του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ είναι ξεκάθαρη, θα πάρει μέρος στη μάχη ολόκληρη η 1η Ταξιαρχία. «Πρέπει να δώσουμε ένα γερό μάθημα στον εχθρό. Να μην μας πάρουν ούτε έναν πολίτη για καταναγκαστικά έργα στη Γερμανία.» 2
Η διάταξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ θα έχει ως εξής:
1ο Σύνταγμα
Το 2ο Τάγμα σε συνεχές μέτωπο: λόφος Σικελίας, ΕΛΒΙΕΛΑ, Χαροκόπειο και Ιλισός (ομάδα του Γιώργη Γυμνόπουλου) .
Μπροστά τους, στις παρυφές των συνοικισμών Χαροκόπου με τα Παλαιά Σφαγεία, τοποθετούνται προφυλακές που, ύστερα από την πρώτη επαφή με τον εχθρό, θα υποχωρήσουν και θα οχυρωθούν στην κύρια γραμμή άμυνας.
To 1o Τάγμα στην οδού Φιλαρέτου, ώστε ανάλογα με την εξέλιξη της μάχης να χρησιμοποιηθεί ως εφεδρεία.
Το 3ο Τάγμα σε ετοιμότητα στην οδό Πειραιώς. Μόλις αρχίσει η επίθεση θα προωθηθεί κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής του Ηλεκτρικού για να έχει τον έλεγχο στις γέφυρες από την Καλλιθέα ως τις Τζιτζιφιές, καλύπτοντας από τα αριστερά την μετωπική γραμμή.
2ο Σύνταγμα
Μαχητικό τμήμα του 1ου Τάγματος με επικεφαλής τον «Λευτέρη» (Γιάννης Κυριακίδης), όταν αρχίσει η μάχη, θα έρθει σε επαφή με τη Δ/ση του 1ου Συντάγματος και θα χρησιμοποιηθεί όπου χρειαστεί ενίσχυση το κύριο μέτωπο.
Ομάδες του 2ου Συντάγματος υπό τη διοίκηση του «Γιάννη» (Ορέστη Μακρή) θα λάβουν θέσεις στην ανατολική πλευρά της Λεωφόρου Συγγρού, απ’ το Δουργούτι ως το Ιωσηφόγλειο για να εξασφαλίσουν το δεξιό πλευρό της αμυντικής διάταξης ελέγχοντας όλους τους κάθετους δρόμους στη Συγγρού, να παρενοχλούν τον εχθρό από τα πλάγια και να εξασφαλίσουν πάση θυσία υποχώρηση τμημάτων του ΕΛΑΣ προς Νέα Σμύρνη.
Σε όλα τα τμήματα δόθηκαν αυστηρές διαταγές να μην υποχωρούν παρά μόνο αν αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο κύκλωσης. Είναι ανάγκη να τους κρατήσουμε ως το απόγευμα.
Η σύσκεψη τελείωσε γύρω στις 12 τα μεσάνυχτα… Αρχίσαμε αμέσως την κινητοποίηση… Δύσκολη δουλιά και λίγος ο χρόνος στη διάθεσή μας, αν υπολογίσουμε τις μετακινήσεις από συνοικία σε συνοικία με τα πόδια, τους κινδύνους από γερμανικές περιπόλους, το ακατάλληλο της ώρας για γενική κινητοποίηση.
Ορέστης Μακρής
24 Ιουλίου 1944
06:00. Όλοι είναι σε θέσεις μάχης. Η συνοικία ξυπνά από ανταλλαγές πυρών. Μπουραντάδες και ταγματασφαλίτες επιτίθενται στον ΕΛΑΣ. Μετά από περίπου 20 λεπτά οι προφυλακές των Παλαιών Σφαγείων αποσύρονται βάση σχεδίου προς το Λόφο Σικελίας και την ΕΛΒΙΕΛΑ.
07:00. Ξεκινά μαζική επίθεση προς το λόφο Σικελίας
Στα δεξιά, οι ΕΛΑΣίτες σε ΕΘΕΛ και Μπακνανά εμποδίζουν κυκλωτικό ελιγμό απ’ τη Λεωφόρο Συγγρού.
Οι υπόλοιπες ομάδες, ΕΛΒΙΕΛΑ, Χαροκόπειου, Λασκαρίδου – Κρέμου δέχονται και αυτές επιθέσεις αλλά το μέτωπο κρατάει. Κανένας δεν υποχωρεί.
Την ίδια ώρα το ΕΑΜ, η ΕΠΟΝ, οι οργανώσεις του ΚΚΕ, ξεσηκώνουν το λαό. Κηρύσσεται γενική απεργία στην Καλλιθέα, όλα τα μαγαζιά μένουν κλειστά, τα τραμ σταματούν. Τα χωνιά καλούν όλους τους άντρες από 15 έως 60 χρονών να βρίσκονται πάντα πίσω από τις γραμμές του ΕΛΑΣ! Υπάρχει άμεσος κίνδυνος να τους πιάσουν και να τους στείλουν στα κάτεργα της Γερμανίας!
08:00. Το 3ο Τάγμα, από την Πειραιώς, τρέπει σε άτακτη φυγή τους Χίτες από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό της Καλλιθέας. Τους κυνηγούν, κι αυτοί ξεφεύγουν και ενώνονται με τις κύριες δυνάμεις των ταγματασφαλιτών.
Ένας λόχος Ες-Ες ασκεί τρομερή πίεση στην ΕΛΒΙΕΛΑ και το Χαροκόπειο.
Κοπέλες και «αετόπουλα» της ΕΠΟΝ, πάνε κι έρχονται στο μέτωπο και βοηθούν τους μαχητές.
09:00. Οι ομάδες από Λόφο Σικελίας, ΕΛΒΙΕΛΑ υποχωρούν στην οδό Μενελάου, στη δεύτερη γραμμή άμυνας.
Η ομάδα της Χαροκοπείου αναγκάζεται να υποχωρήσει στην, αμέσως επόμενη οδό, Δημητρακοπούλου. Η υποχώρηση είναι ξαφνική. Δεν προλαβαίνουν να ειδοποιήσουν την ομάδα στα αριστερά τους.
Η ομάδα του Γυμνόπουλου, δεν δεχόταν μεγάλη πίεση και έμεινε στη θέση της. Όταν αντελήφθησαν ότι οι υπόλοιποι είχαν υποχωρήσει ήταν αργά. Είχαν περικυκλωθεί.
Κατορθώνουν να καλυφθούν στην οδό Μπιζανίου και τελικά κλείνονται στο σπίτι στον αριθμό 10. Σε αυτό το μικρό στενάκι, γράφτηκε μια από τις πιο ηρωικές στιγμές στην ιστορίας της Καλλιθέας.
Στο «κάστρο» της οδού Μπιζανίου, κράτησαν μέχρι τις 14:00 ώσπου σώθηκαν οι σφαίρες τους. Όσοι είχαν μείνει ζωντανοί την τελευταία σφαίρα την κράτησαν για τον εαυτό τους.
09:30. Οι ομάδες του 2ου Συντάγματος παρενοχλούν τον εχθρό με πυρά από τη Συγγρού. Η νέα γραμμή άμυνας Μενελάου – Δημητρακοπούλου ενισχύεται από το τμήμα του Κυριακίδη.
Πίσω απ’ τη γραμμή άμυνας οργανώνεται συγκέντρωση, βγαίνουν ομιλίες. Ο λαός της Καλλιθέας έχει ξεσηκωθεί. Είναι αποφασισμένος, μαζί με τα παιδιά του που μάχονται ηρωικά, να χαλάσει τα σχέδια του Ράλλη και των Γερμανών. Ο κόσμος ζητά όπλα για να πολεμήσει. 3
Μέχρι το απόγευμα συνεχίζονται οι σκληρές μάχες στα στενά σοκάκια των προσφυγικών συνοικισμών. Ο εχθρός προχωρά αργά αλλά δέχεται πυρά από κάθε γωνία.
30 ελαφρά τραυματισμένοι εξακολουθούν να πολεμούν. Μεταξύ των νεκρών ΕΛΑΣιτών είναι ο καπετάνιος Χάρης Ταυρίδης και ο Γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης της Καλλιθέας Μίλτος Κασιωτάκης, ανάπηρος του αλβανικού μετώπου.4
18:00. Η διαταγή για υποχώρηση δόθηκε μόνο όταν τελείωναν τα πυρομαχικά…
Η ομάδα του Χαροκοπείου υποχωρεί προς τον Ταύρο. Οι υπόλοιποι προς Νέα Σμύρνη από το Ιωσηφόγλειο. Εκεί παίρνουν τις πρώτες βοήθειες και τους καλύπτουν δύο ομάδες απ’ την Καισαριανή. Οι μαχητές είναι εξαντλημένοι, μαύροι απ’ τη σκόνη και το μπαρούτι. Τραυματίες προχωρούν γελαστοί, γεμάτοι αίματα…
Οι μπουραντάδες έφτασαν εξουθενωμένοι στο αμαξοστάσιο της Καλλιθέας (στη σημερινή πλατεία Δαβάκη) αλλά έφυγαν άπραγοι. Μπλόκο δεν μπόρεσαν να κάνουν! Άντρες για τη Γερμανία δεν μπόρεσαν να πάρουν!
Αργά το βράδυ τα Φρουραρχεία του ΕΛΑΣ έπιασαν ξανά τις θέσεις τους…
Όλη τη νύχτα το σπίτι της Μπιζανίου έγινε τόπος προσκυνήματος.5 Χιλιάδες άνθρωποι πέρασαν να αφήσουν ένα λουλούδι. Την άλλη μέρα ο λαός της Καλλιθέας κήδεψε τους μαχητές του.
Την επόμενη μέρα, όταν ζητήθηκε από τον Γιάννη Ρίτσο να γράψει κάτι για τη μάχη αυτός απάντησε «Τι να τους κάνετε τους στίχους μου, σύντροφοι. Τώρα κάθε αράδα του Ριζοσπάστη είναι και ένας αθάνατος στίχος.» 6
Με μάχες σαν και αυτή, με τους νεκρούς αγωνιστές σε κάθε στενό, με τους βασανισμένους στα υπόγεια της οδού Μέρλιν, με τους εκτελεσμένους στην Καισαριανή, με τις διαδηλώσεις του ‘43, μέσα στα χρόνια της κατοχής γίνανε οι γειτονιές ελεύθερες. Τι ήταν αυτές οι γειτονιές μας περιγράφει γλαφυρά ο Βασίλης Μπαρτζιώτας:
«Οι ελεύθερες αυτές γειτονιές (…) αποτελούν το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα των αποτελεσμάτων της μαζικής πάλης. Ελεύθερη γειτονιά σήμαινε, ότι δεν ήταν πια εύκολο να τη «πατήσουν» οι κατακτητές και οι συνεργάτες τους. Ελεύθερη γειτονιά σήμαινε, ότι ο λαός με επικεφαλής τις ΕΑΜικές οργανώσεις και την ένοπλη προφυλακή τους, τον ΕΛΑΣ, την προστάτευε και την υπερασπιζόταν. Έτσι, όταν το «Χωνί» έδινε την πρώτη ειδοποίηση κάποιας επιδρομής εκεί κατά την πλατεία Μεταξουργείου, ένα άλλο Χωνί στην πλατεία Βάθης, στον Άγιο Παύλο, κοντά στους σιδηροδρομικούς σταθμούς της Λάρισας και Πελοποννήσου μετέφεραν το σύνθημα και σήμαινε συναγερμός.
Η μια γειτονιά μετά την άλλη σηκωνόταν στο πόδι, οι μαχητές έτρεχαν στη θέση τους, τα όπλα έβγαιναν από τις κρύπτες τους, οι κάτοικοι οργάνωναν τις υπηρεσίες για την τροφοδοσία, για την περίθαλψη των τραυματιών, για το κρύψιμο των κυνηγημένων, για το τύπωμα των προκηρύξεων και του παράνομου Τύπου, για τη συλλογή πληροφοριών, για τη συγκέντρωση εφοδίων.
Οι Γερμανοί και οι πράκτορές τους δεν κάνουν πια έναν εύκολο περίπατο και όταν γίνονται επιχειρήσεις που καταλήγουν σε σωστές μάχες, γίνονται μέρα, γιατί το βράδυ οι συνοικίες δικαιώνουν απόλυτα το όνομά τους «ελεύθερες συνοικίες» με περιπολίες μαχητών του ΕΛΑΣ, με συνθήματα στους τοίχους, με τραγούδια του αγώνα, με προετοιμασία για τους μεγάλους μαζικούς αγώνες της Αθήνας.» 7
Μετά την απελευθέρωση…
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μεταπολεμική πορεία των πρωταγωνιστών της μάχης της Καλλιθέας.
Αγωνιστές όπως ο Ορέστης Μακρής και ο Γιάννης Κυριακίδης καταδικάστηκαν και φυλακίστηκαν ως προδότες! Παρόμοια τύχη είχαν φυσικά χιλιάδες αγωνιστές, του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ. Χιλιάδες μέλη του ΚΚΕ που ήταν και ο βασικός αιμοδότης και οργανωτής της Εθνικής μας Αντίστασης.
Ο Ιωάννης Πλυτζανόπουλος, διοικητής του «1ου Συντάγματος Ευζώνων Αθηνών» (επίσημη ονομασία των Ταγμάτων Ασφαλείας), αθωώθηκε μαζί με άλλους προδότες και εγκληματίες, τον Μάρτη του 1947 από το Γ΄ Δικαστήριο δωσιλόγων. Στη συνέχεια προήχθη για τις υπηρεσίες του σε Υποστράτηγο του κυβερνητικού στρατού.
Όπως αναφέρει ο Ορέστης Μακρής, το 1946, στη φυλακή συνάντησε τον Πλυτζανόπουλο, που περίμενε τη «δίκη» του μαζί με άλλους δωσιλόγους. Ακόμα και η κράτησή του ήταν προνομιακή αφού τα βράδια έφευγε ελεύθερος για το σπίτι του και γύριζε πάλι το πρωί…
Ο Νικόλαος Μπουραντάς, διοικητής του μηχανοκίνητου τμήματος της Αστυνομίας Πόλεων, ο οποίος πήρε μέρος προσωπικά στην επίθεση στην Καλλιθέα, μετά το τέλος του πολέμου αθωώθηκε. Επέστρεψε στην Αστυνομία, ενώ το 1959, επί κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Καραμανλή, διορίστηκε αρχηγός του Πυροσβεστικού Σώματος Ελλάδας. Όσο για την επιχείρηση της Καλλιθέας, το Δικαστήριο απεφάνθη ότι οι «μπουραντάδες» δεν συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς. Όπως ανέφερε η απόφαση, οι Γερμανοί βρέθηκαν εκεί «κατ’ ατυχή συγκυρίαν».8
Πρόθυμοι συνεργάτες των κατακτητών όμως δεν ήταν μόνο Έλληνες φασίστες (μέλη οργανώσεων όπως η ΕΣΠΟ, η ΕΕΕ κ.α) αλλά και στελέχη και των δύο βασικών πλευρών του αστικού πολιτικού συστήματος της εποχής, βενιζελικοί – αντιβενιζελικοί. Για παράδειγμα, ο κατοχικός πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης, προπολεμικά διετέλεσε υπουργός με το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, ενώ οι βενιζελικοί στρατιωτικοί Θεόδωρος Πάγκαλος και Στυλιανός Γονατάς ήταν οι εμπνευστές των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Όπως στάθηκαν πριν την Κατοχή απέναντι στο λαό όλοι οι συμμετέχοντες στις κατοχικές κυβερνήσεις, υπηρετώντας την τάξη τους, έτσι στάθηκαν και από την πρώτη στιγμή της Κατοχής. Οι δωσίλογοι συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς για να σώσουν την αστική τάξη και την εξουσία της.
Δεν τους απασχολούσε αν θα το έκαναν αυτό με γερμανικά ή με άλλα όπλα, αν δίπλα στην ελληνική σημαία τους κυμάτιζε η σβάστικα ή όχι, αν οι στολές τους ήταν χρώματος φαιού ή ευζωνικές. Ανοιχτά δικτατορικοί, όποτε χρειαζόταν, αλλά και κοινοβουλευτικοί, πάλι όποτε χρειαζόταν. Κύριο μέλημά τους ήταν η καταστολή του ΕΑΜικού κινήματος και η ασυγκράτητη ανάπτυξη του ΚΚΕ. Συνεργάστηκαν ανοιχτά με τους Γερμανούς και κρυφά με τους Άγγλους κατά τη διάρκεια της κατοχής. Μετά την κατοχή, συνεργάστηκαν με τους Άγγλους και τους Αμερικάνους, για να αντιμετωπίσουν από κοινού τον «εχθρό λαό».
*Ο Ορέστης Μακρής, καπετάνιος του ΕΛΑΣ, πήρε προσωπικά μέρος στη διεύθυνση και διεξαγωγή της μάχης της Καλλιθέας. Το αφιέρωμα βασίζεται στο βιβλίο του «Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας».
Παραπομπές:
1. Η 1η Ταξιαρχία Νότιων και Ανατολικών Συνοικιών του ΕΛΑΣ διέθετε 2 Συντάγματα. Το 1ο Σύνταγµα σε Καλλιθέα, Κουκάκι, Πλάκα, ∆ουργούτι (Νέος Κόσµος), Νέα Σµύρνη, Κατσιπόδι (∆άφνη), Παλαιό Φάληρο, Ελληνικό, Γλυφάδα και Βουλιαγµένη και το 2ο Σύνταγµα σε Βύρωνα, Καισαριανή, Ζωγράφου, Παγκράτι, Γούβα, Βύρωνα και Νέα Ελβετία. (Βασίλης Μπαρτζιώτας, Η Εθνική Αντίσταση στην Αδούλωτη Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 190)
2. Από το 1941 η γερμανική διοίκηση σχεδίαζε πολιτική επιστράτευση στην Ελλάδα, όπως έκανε και σε άλλες χώρες, με στόχο να στείλει άντρες στο Ανατολικό μέτωπο αλλά και για καταναγκαστική εργασία, είτε στη Γερμανία, είτε εντός Ελλάδος. Στις 30/1/1943, μετά τις απώλειες στο Στάλινγκραντ, εκδόθηκε διάταγμα «περί γενικής υποχρεωτικής εργασίας του ελληνικού πληθυσμού». Η πολιτική επιστράτευση στην Ελλάδα ακυρώθηκε στην πράξη μετά τις τεράστιες συγκεντρώσεις του ΕΑΜ το Φλεβάρη και το Μάρτη του ‘43, όπου οι διαδηλωτές κατέλαβαν δύο φορές το Υπουργείο Εργασίας και έκαψαν αρχεία και τους καταλόγους της επιστράτευσης. (Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμος Β1, 1939-1949, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 231-234) Ωστόσο χιλιάδες εργάτες μεταφέρθηκαν για καταναγκαστική εργασία στη Γερμανία, έπειτα από τα μπλόκα και τις συλλήψεις των γερμανικών δυνάμεων και των Ταγμάτων Ασφαλείας.
3, 4. Ριζοσπάστης 1/8/1944
5. Ριζοσπάστης 20/8/1944
6. Κωτσάκης Σπύρος (Νέστορας), Εισφορά στο χρονικό της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986, σελ. 205
7. Βασίλης Μπαρτζιώτας, Η Εθνική Αντίσταση στην Αδούλωτη Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984, σελ. 269
8. Νίκος Κ. Καρκάνης, Οι δοσίλογοι της Κατοχής, Δίκες – Παρωδία, Σύγχρονη Εποχή, 1982, σελ. 333-347
