Μια ιστορική αναδρομή στον πολεοδομικό σχεδίασμά, στην εξέλιξη και ταξική συγκρότηση της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας επιβεβαιώνει πως πάντα (και μάλιστα σήμερα, που η λεγόμενη «αυτοδιοίκηση» διεκπεραιώνει ένα σημαντικό μέρος των κεντρικών κρατικών αρμοδιοτήτων) τα «τοπικά» προβλήματα αποτελούσαν έκφραση της κοινωνικής ανισότητας.
Γι’ αυτό κι αδυνατούν να επιλυθούν χωρίς σύγκρουση με το κερδοσκοπικό-εκμεταλλευτικό σύστημα και την κρατική πολιτική που το συντηρεί.
Όσοι το κρύβουν αυτό, απλά επιθυμούν να διαχειριστούν ένας μέρος της εξουσίας.
Το είδαμε και στις τελευταίες δημοτικές και περιφερειακές εκλογές, όπου πολλοί και διάφοροι συνδυασμοί παρίσταναν τους «ανεξάρτητους», που εξυπηρετούν τάχα «όλους τους πολίτες», σε πόλεις και περιφέρειες ταξικά δομημένες και σε εποχή όπου, για να βγάλουν το σύστημα απ’ την κρίση του, τα μεγάλα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα επενδύουν πρώτα- πρώτα στη διάβρωση των λαϊκών συνειδήσεων. Το φαινόμενο ασφαλώς και δεν είναι καινούργιο.
Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση στην Αθήνα μετά το 1830
Είμαστε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Η Γαλλική Επανάσταση έχει καταβαραθρωθεί από το Ναπολέοντα, όμως οι αρχές της εξακολουθούν να συνεπαίρνουν τις λαϊκές δυνάμεις, με αποτέλεσμα το ξέσπασμα αστικών εξεγέρσεων στη 2η και 3η 10καετία του 19ου αιώνα με αιτήματα δημοκρατίας σύμφωνα με τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης.
Όμως, όσο περνάν οι δεκαετίες, οι εξεγέρσεις παίρνουν χαραχτήρα περισσότερο ή λιγότερο προλεταριακών κινημάτων με κορύφωση το 1848, χρονιά-ορόσημο στην πολιτική σκέψη αλλά και πραχτική, καθώς δημοσιεύτηκε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο των Μαρξ και Ένγκελς, που ουσιαστικά καθοδήγησε το «1848». Στη συνέχεια η Ιστορία προχώρησε στη Γαλλική Κομμούνα του 1871 και στη Σοβιετική Επανάσταση του 1917.
Το 1830 η Ελλάδα γίνεται «ανεξάρτητο βασίλειο», για την «ανεξαρτησία» του οποίου κονταροχτυπιούνται τσαρικοί, Γερμανοί, Αυστριακοί, Γάλλοι και Άγγλοι: σε κάποια στιγμή συμφωνίας επιλέγεται συμβιβαστικά ως «Βασιλεύς» ο Όθωνας και το «Ελληνικόν Βασίλειο» κάνει τα πρώτα του βήματα.
Το ευρωπαϊκό κλίμα ακόμη είναι ιδιαίτερα συντηρητικό· κυριαρχούν ο τσάρος, Γερμανοί τιτλούχοι, Γάλλοι πρωθυπουργοί, ο ιδιαίτερα αντιδραστικός Μέττερνιχ, κυρίαρχη πολιτική προσωπικότητα της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και οι υπεράνω κομμάτων αλλά πιστές στο Σύστημα και το Στέμμα Βρετανικές κυβερνήσεις.
Η κυρίαρχη ιδεολογία, που αναλυτικά περιέγραψαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς, είναι η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, και αυτή περικλείεται στα εξής: κυριαρχία των αστών βιομηχάνων, τραπεζιτών και εμπόρων, ιδεολογικό όραμα ο Νεοκλασικισμός σε συνδυασμό με τη Βασιλεία (το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα τότε, συνταγματική ή όχι).
Νεοκλασικισμός σημαίνει «Επιστροφή σε μορφές του ένδοξου παρελθόντος» που εκφράζανε, στα λόγια, ακμαία κοινωνικά συστήματα, όπως της αρχαίας αθηναϊκής Δημοκρατίας, στην πράξη όμως τη ρωμαϊκή απολυταρχία της εποχής των Αυγούστων, που ήταν παράλληλη με την τότε πολιτική κατάσταση μετά τον εκφυλισμό της Γαλλικής Επανάστασης και τον Ιμπεριαλισμό που κυριαρχούσε.
Τέτοιες εποχές έχουν ανάγκη «συμβολισμών» για να επιβάλλουν την ιδεολογία τους, και οι συμβολισμοί σε εποχές ακμής είναι η απόλυτη Γεωμετρία και Συμμετρία, συμβολισμοί όμως που εμφανίζονται επίσης και σε εποχές παρακμής. Η διαφορά είναι ότι στην πρώτη είναι πηγαίες, ενώ στη δεύτερη είναι κακέκτυπες, προσπαθώντας με τη χρήση γνωρισμάτων της Ακμής να προσδώσουν εκ των έξω Ακμή και εκεί που δεν υπάρχει πλέον.
Για την Αθήνα, που διάνυε τις πρώτες φάσεις μετά τη φεουδαρχία της Οθωμανικής περιόδου, η κατάσταση είναι ενδιάμεση, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και πηγαίες, πάντα βέβαια με τη διευκρίνιση «για ποιόν είναι η Ακμή». Έχουμε μια δοτή Βασιλική Εξουσία, η οποία όμως σχεδόν δεν αμφισβητείται -οι δημοκρατικές διακηρύξεις των Συνταγμάτων της εποχής της Επανάστασης του 21 έχουν καταλαγιάσει προς το παρόν. Μην ξεχνάμε ότι η Αθήνα ήταν μια μικρή πόλη των 12.000 κατοίκων καθαρά φεουδαλικής δομής, στην οποία ξαφνικά λόγω της επιλογής της ως Πρωτεύουσας συνέρρευσαν Φαναριώτες, Πάροικοι, ξένοι Φιλέλληνες και «Φιλέλληνες», τσιφλικάδες από τα οθωμανικά ακόμη μέρη, συν ακόμη οι βαυαροί ακόλουθοι του Όθωνα και τα στρατιωτικά τμήματα που έφερε μαζί του, οι οποίοι και πήραν αμέσως το Κράτος στα χέρια τους.
Έτσι η κοινωνική δομή των Νέων Αθηνών ήταν αρκετά ιδιόρρυθμη: κτηματίες, Φαναριώτες, τσιφλικάδες, μεγαλέμποροι, στρατιωτικοί Βαυαροί και Έλληνες (2.000 Βαυαροί σε ιθύνουσες θέσεις στους 12.000 παλαιούς κατοίκους ήταν αρκετά μεγάλη υπόθεση…), και από την άλλη μεριά, εργαζόμενοι, αγρεργάτες και μικροκτηματίες, μικρέμποροι και τεχνίτες, υπηρετικό προσωπικό και εργάτες στις τότε ιδρυόμενες βιοτεχνίες και υποτυπώδεις βιομηχανίες μικρής κλίμακας.
Μην ξεχνάμε ότι ως το τέλος του 19ου αιώνα, ο Πειραιάς ήταν ακόμη ένα μικρό λιμάνι -η Σύρος ήταν το βασικό λιμάνι αλλά και ο βιομηχανικός πόλος ελληνικού Βασιλείου- και μετά τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου ολοκληρώθηκε ο Πειραιάς ως το λιμάνι και η βιομηχανική πόλη της Ελλάδας.
Το πρώτο σχέδιο της πόλης: το σχέδιο Κλεάνθη – Σάουμπερτ
Στο πλαίσιο αυτό λοιπόν έρχονται ο Κλεάνθης και ο Σάουμπερτ και εκπονούν το πρώτο σχέδιο της πόλης. Οι Αρχές του ήταν τυπικές σε όλη την Ευρώπη: περικλείει την παλιά πόλη με το Νέο Σχέδιο και εκτείνεται πέραν αυτής σε άξονες που συνδέουν σημαντικά σημεία (π.χ. στο Ανόβερο το παλάτι κ.ά.). Η ιδεολογία του: έξαρση της Βασιλικής Εξουσίας και σύνδεσή της με την αρχαιολατρία του νεοκλασικισμού.
Το σχέδιο τοποθετεί στην κορυφή του, όπου σήμερα η πλατεία Ομονοίας, τα ανάκτορα και τα κτήρια διοίκησης αλλά και στρατώνες (και για την ασφάλεια του βασιλιά βεβαίως).
Τρεις συμμετρικοί βασικοί άξονες εκκινούν από τα ανάκτορα στοχεύοντας σε σημαντικά σημεία της αρχαίας πόλης:
- Ο ανατολικός άξονας στοχεύει στο αρχαίο Στάδιο, στη ρομαντική ήδη από την αρχαιότητα συμβολή με την κοίτη του καταπράσινου Ιλισσού είναι βεβαίως η οδός Σταδίου με τις παραλλήλους της Ακαδημίας και Πανεπιστημίου. Η κατάληξή τους σημαδεύεται από την πλατεία Μουσών (περίπου στη σημερινή πλατεία Συντάγματος), όπου τοποθετούνται πανεπιστήμια και άλλα πολιτιστικά ιδρύματα
- Ο δυτικός άξονας κατευθύνεται στο αρχαίο νεκροταφείο των Ηρώων, τον Κεραμεικό είναι η σημερινή οδός Πειραιώς, με κατάληξη το σημερινό Γκάζι, που προοριζόταν για το «οικονομικό κέντρο», με το Χρηματιστήριο κά., γνωστή ως «η τρίτη πλατεία» με το όνομα Πλατεία Κέκροπος, που δεν κατασκευάστηκε ποτέ. Η οδός Πειραιώς συνέχιζε στον ανύπαρκτο τότε Πειραιά, ακολουθώντας τη διαδρομή των Μακρών Τειχών το πρώτο λιμάνι των Αθηνών ήταν στο Φάληρο με επικοινωνία μέσω ενός ασήμαντου δρόμου, στη θέση της λεωφόρου Συγγρού.
- Ο κεντρικός, και σημαντικότερος, άξονας στοχεύει στην Ακρόπολη, είναι ο βασικός άξονας του νέου Κέντρου της πόλης, που οριοθετείται από την οδό Αθηνάς, την οδό Αιόλου και την οδό Σωκράτους, ανάμεσα στις οποίες χωροθετείται το εμπορικό κέντρο, η μεγάλη Αγορά η οποία διασχίζεται από την οδό Αθηνάς.
Η πλατεία Μουσών και η «Τρίτη Πλατεία» (τότε ως Πλατεία Κέκροπος) συνδέονται με έναν ακόμη άξονα που κλείνει το τρίγωνο -πρόκειται για την οδό Ερμού.
Πίσω (βόρεια) από τα ανάκτορα και στις δύο μεγάλες πλατείες υπάρχουν κήποι, όπως και περιφερειακά στους άξονες που είδαμε, οι οποίοι είναι πλατιές λεωφόροι, τα βουλεβάρτα, που σχηματίζουν ένα τετράγωνο με δεντροστοιχίες και πλατιά πεζοδρόμια περιπάτων, ακόμη και ανάμεσα στην Αθηνάς και την Αιόλου, που εναλλάσσονται με πλατείες και κήπους.
Στο μέσο των αξόνων υπάρχουν δύο μεγάλες πλατείες, στη Σταδίου η σημερινή Πλατεία Κλαυθμώνος και στην Πειραιώς η σημερινή Πλατεία Κουμουνδούρου. Οι πλατείες αυτές εντάσσονται στο συμμετρικό μεγάλο τετράγωνο που περικλείει την Αγορά και τα ανάκτορα με πλατιές επίσης λεωφόρους, τα τέσσερα βουλεβάρτα που αναφέραμε, από τα οποία διασώθηκαν δύο, η οδός Ευριπίδου και η οδός Χαλκοκονδύλη, με ελάχιστα πλάτη πλέον.
Αν και οι Αθηναίοι κτηματίες και ιδιοκτήτες είχαν δώσει «γη και ύδωρ», για να έλθει η Πρωτεύουσα στην Αθήνα, και είχαν προσφέρει ελκυστικές τιμές για τις ενδεχόμενες απαιτούμενες απαλλοτριώσεις, όταν δημοσιεύτηκε το Σχέδιο Κλεάνθη-Σάουμπερτ έγινε ο χαμός. Παρ’ όλο που υπήρξαν τροποποιήσεις με σκοπό να μειωθούν οι απαλλοτριώσεις, οι αντιδράσεις και οι διαμαρτυρίες συνεχίστηκαν έντονες, τόσο που ο πατέρας του Όθωνα Λουδοβίκος έστειλε τον αυλικό αρχιτέκτονα Λέο φον Κλέντσε να συμβιβάσει τα πράγματα.
Ο Κλέντσε στένεψε δρόμους, εξαφάνισε πλατείες, αλλά ακόμη κατηγορήθηκε ότι ξεσήκωνε και τους Αθηναίους κατά του σχεδίου Κλεάνθη, ενώ ο ίδιος άλλαζε και τη δομή του σχεδίου: ενώ το σχέδιο ήταν ανοιχτό προς τα έξω, για να μπορεί να επεκταθεί (το υπολόγιζε ο Κλεάνθης για 40.000 κατοίκους), ο Κλέντσε το «έκλεισε», για να έλθει η Πρωτεύουσα στην Αθήνα, και για λόγους οχυρωματικούς χωρίς εξόδους προς την ενδοχώρα -κατά τον Μπίρη, αντί να κοιτάξει μπροστά σε μια σύγχρονη πόλη, κοίταζε προς τα πίσω σε μια μεσαιωνικής δομής κλειστή οχυρωμένη πόλη. Ταυτόχρονα είχε κηρύξει πόλεμο εναντίον όλων των βυζαντινών εκκλησιών (Καπνικαρέα, Άγιοι Ασώματοι κά.) τις οποίες ρυμοτομούσε! Ευτυχώς δεν εφαρμόστηκαν όλες οι μεταρρυθμίσεις του…
Από την άλλη μεριά προέκυψαν νέα προβλήματα, από τους νέους κατοίκους, πλούσιους και τιτλούχους των παραδουνάβιων ηγεμονιών, Φαναριώτες ή κεφαλαιούχους των ευρωπαϊκών εμπορικών πόλεων, αλλά και ξένους φιλέλληνες οι οποίοι αγόραζαν γη στην Αθήνα εν όψει της μεταφοράς της πρωτεύουσας σ’ αυτήν.
Η γη δεν ήταν μόνο αστικά οικόπεδα -κυρίως όπου το σχέδιο Κλεάνθη προέβλεπε αύξηση των τιμών γης, όπως π.χ. στην περιοχή των Ανακτόρων- αλλά και γεωργικές εκτάσεις εκτός πόλης.
Με πληροφορίες από:
Θέματα Παιδείας – Γιώργου Σαρηγιάννη
Ομότιμου καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου
Πολεοδομίας – Χωροταξίας
Επιμέλεια |> Γιάννης Παπαγιάννης
