Ο Ήλιος και τα νησιά του Αιγαίου μαζί με τον Έρωτα, ένιωσαν κάποια στιγμή μια απίστευτη επιθυμία. Θέλησαν να υμνηθούν, να κολακευτούν. Θέλησαν να γίνουν τραγούδι στα χείλη των ανθρώπων, χαρά και δύναμη για ζωή. Έτσι, στις 2 του Νοέμβρη του 1911, γεννιέται ο Οδυσσέας Ελύτης, στο Ηράκλειο της Κρήτης. Και οι δυο γονείς του ήταν από τη Λέσβο.
Ο πατέρας του, Παναγιώτης Αλεπουδέλης, πολύ νέος, έφυγε από το νησί του και πήγε στην Κρήτη, όπου στο Ηράκλειο δημιούργησε μια ανθηρή επιχείρηση σαπωνοποιίας. Αργότερα, επέστρεψε για λίγο στη Λέσβο, παντρεύτηκε τη Μαρία Βρανά και μαζί με την γυναίκα του, εγκαταστάθηκαν στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ο Οδυσσέας ήταν το μικρότερο από τα έξι παιδιά τους.
Παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταλείπουν την Κρήτη και εγκαθίστανται στην Αθήνα. Ο ποιητής φοίτησε πρώτα στο ιδιωτικό σχολείο Ν. Δ. Μακρής και ύστερα στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων, από το 1917 έως το 1928.
Λέσβος – Ηράκλειο – Αθήνα…. Ένα τρίγωνο που περιλαμβάνει μέσα, ένα μεγάλο μέρος του Αιγαίου και πολλά από τα νησιά που ο νεαρός Οδυσσέας περνούσε τα καλοκαίρια του, και καθορίσανε την εικονογραφία και την κατοπινή του ποίηση.
Ο Γιώργος Θαλάσσης, στο βιβλίο του «Οδυσσέας Ελύτης – Τέχνη Μυρεψού», γράφει:
[…] «Τη νεότερή μας ποιητική γεωγραφία τη βρέχουνε τρία πολύνερα ποτάμια. Ο Σικελιανός, ο Καβάφης και ο Οδυσσέας Ελύτης. Αυτή η μοναδική τριλογία του Ωραίου σηκώνει στις πλάτες της τα μεγάλα Εύγε της φυλής μας. Αυτοί είναι η φυλλάδα του Αγαθάγγελου που κρατούμε σφιχτά στο στήθος μας, στο μέρος της καρδιάς μας, σα φυλαχτό και μαζί προσκυνητάρι. Κι από την άλλη σ αυτούς μοιράζεται στα τρία μεγάλα κομμάτια η Ελλάδα, από τα μικρά της χρόνια ως τα σήμερα. Ο Σικελιανός θα πάρει την Αρχαία Ελλάδα. Η Ελληνιστική και η Βυζαντινή εμπνεύσανε τον Καβάφη. Τη Νεότερη θα τραγουδήσει ο Οδυσσέας Ελύτης. Αυτά τα τρία εξαίσια ποιητικά κοιτάσματα ήταν που μου έμαθαν τα πρώτα λόγια να ψελλίζω ¨του Ωραίου¨».
(Η διάκριση στους τρεις αυτούς ποιητές δεν έγινε από τη διάθεση να εξαιρεθούν άλλοι. Αλλά επειδή αυτοί οι ποιητές δίνουν μια συνέχεια στο Ωραίο. Αποτελούν μια Τριλογία του Ωραίου, σύμφωνα με τον συγγραφέα).
Ο Οδυσσέας Ελύτης την περίοδο των μαθητικών του χρόνων εκδηλώνει τα πρώτα πνευματικά του ενδιαφέροντα. Συνεργάζεται με το περιοδικό Διάπλασις των Παίδων, διαβάζει ελληνική και γαλλική λογοτεχνία. Το 1927 έρχεται σε επαφή με την ποίηση του Καβάφη. Το 1928 παίρνει το απολυτήριο του τότε Γυμνασίου και γνωρίζει την ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη.
Το 1929 αποτελεί καθοριστικό έτος για την ποιητική του διαδρομή. Ανακαλύπτει τον σουρεαλισμό και διαβάζει Λόρκα και Ελιάρ. Γράφει τα πρώτα του ποιήματα και τα στέλνει με ψευδώνυμο σε περιοδικά. Το 1930 εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και η οικογένειά του μετακομίζει στην οδό Μοσχονησίων 146 (Πλατεία Αμερικής). Το 1933 γίνεται μέλος της Ιδεοκρατικής Φιλοσοφικής Ομάδας του Πανεπιστημίου και συμμετέχει σε εκδηλώσεις και συζητήσεις με τους Ιωάννη Συκουτρή, Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, Παναγιώτη Κανελλόπουλο και Κωνσταντίνο Τσάτσο.
Το 1935 θα γνωρίσει τον ποιητή και ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκο, που θα επηρεάσει καθοριστικά την ποίησή του, όπως και τη λαϊκή ζωγραφική του Θεόφιλου, που θα ασκήσει σημαντική επίδραση στον εικονιστικό προσανατολισμό της ποίησής του.
Τον ίδιο χρόνο, ο φίλος και ομότεχνός του Γιώργος Σαραντάρης τον φέρνει σε επαφή με τη λογοτεχνική συντροφιά, που εξέδιδε το πρωτοποριακό περιοδικό Νέα Γράμματα. Την αποτελούσαν, μεταξύ άλλων, οι Γιώργος Σεφέρης, Γιώργος Θεοτοκάς, Γιώργος Κατσίμπαλης και Ανδρέας Καραντώνης. Στα Νέα Γράμματα θα δημοσιευτεί το πρώτο του δόκιμο ποίημα με τίτλο Του Αιγαίου, με την υπογραφή: Ελύτης.
Αυτό το πρώτο του δημοσιευμένο ποίημα, μπορεί να χρησιμέψει όχι μόνο σαν παράδειγμα της ισχυρής συνθετικής του ικανότητας με την καθορισμένη εναλλαγή μικρών και μεγάλων στίχων, αλλά και σαν ένας πίνακας του περιορισμένου λεξιλογίου των νεανικών του στίχων.
Αυτά ήταν τα πρώτα ποιητικά βήματα του Οδυσσέα Ελύτη. Και μετά;
Τον Δεκέμβριο του 1939, με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο να έχει ξεσπάσει, θα εκδώσει σε 300 αντίτυπα την πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο Προσανατολισμοί, που τη χαρακτήριζε ως μια φωτεινή αχτίδα μέσα «στη συννεφιά του κόσμου».
Το 1943 κυκλοφορεί τη δεύτερη ποιητική του συλλογή Ήλιος ο Πρώτος μαζί με τις παραλλαγές πάνω σε μιαν αχτίδα.
Το 1945 συνεργάζεται με το υπερρεαλιστικό περιοδικό Τετράδιο. Δημοσιεύει μεταφράσεις ποιημάτων του Λόρκα κι ένα δικό του έργο, την ελεγεία Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας. Την ίδια περίοδο ασχολείται με τη ζωγραφική, που ήταν μια παλιά του απασχόληση, συμπληρωματική της ποίησης του.
Το 1948 φεύγει από την Ελλάδα για την Ελβετία και από εκεί στο Παρίσι, όπου εγκαθίσταται. Εκεί γνωρίζεται με την πρωτοπορία της γαλλικής διανόησης (Μπρετόν, Ελιάρ, Τζαρά, Καμί) και έρχεται σε επαφή με εικαστικούς καλλιτέχνες, όπως οι Πικάσο, Ματίς, Σαγκάλ και Τζιακομέτι. Το 1950 επισκέπτεται την Ισπανία και στο τέλος του ίδιου χρόνου εγκαθίσταται στο Λονδίνο, όπου συνεργάζεται με το BBC.
Το 1952 επιστρέφει στην Ελλάδα και τον επόμενο χρόνο τοποθετείται στο ΕΙΡ ως διευθυντής προγράμματος, θέση που θα κρατήσει για ένα μονάχα χρόνο. Το 1959 κυκλοφορεί το Άξιον Εστί, μια κορυφαία στιγμή της ελληνικής λογοτεχνίας. Εδώ, με μοναδική μαεστρία ο ποιητής καταφέρνει μια δραματική σύνθεση στην οποία το λυρικό «εγώ» ταυτίζεται με το επικό «εμείς». Το έργο αυτό θα γνωρίσει πλατιά αναγνώριση και θα γίνει «κτήμα του Λαού», όταν θα μελοποιηθεί από τον Μίκη Θεοδωράκη το 1964.
Όλο το μελοποιημένο έργο εδώ, από τη σειρά συναυλιών «Μουσικό Αύγουστος» του Μίκη Θεοδωράκη, το καλοκαίρι του 1977, στο Θέατρο Λυκαβηττού.
Το πραξικόπημα της 21ης του Απρίλη τον βρίσκει να μεταφράζει αποσπάσματα της Σαπφούς, στη νέα του κατοικία επί της οδού Σκουφά 23.
Το 1969 φεύγει για δεύτερη φορά από την Ελλάδα και εγκαθίσταται στο Παρίσι, όπου θα παραμείνει έως το 1971, οπότε και επιστρέφει οριστικά στην Ελλάδα.
Μετά την πτώση της δικτατορίας, διορίζεται πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ε.Ι.Ρ.Τ. και μέλος για δεύτερη φορά του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου (1974 – 1977).
Η μεγάλη στιγμή για τον ποιητή έρχεται το 1979. Στις 18 του Οκτώβρη η Σουηδική Ακαδημία ανακοινώνει ότι θα του απονεμηθεί το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας «για την ποίησή του, που με βάθρο την ελληνική παράδοση περιγράφει με αισθητική δύναμη και υψηλή πνευματική διακριτικότητα, τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου για την ελευθερία και τη δημιουργία».
Σε αυτή την ανακοίνωση της Σουηδικής Ακαδημίας επισημαίνεται ότι το Άξιον Εστί αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της ποίησης του 20ου αιώνα. Ο Ελύτης παρέστη στην τελετή απονομής στις 10 Δεκέμβρη του 1979 στη Στοκχόλμη, όπου παρέλαβε το βραβείο και γνώρισε παγκόσμια δημοσιότητα.
Οι διακρίσεις και οι τιμές για το έργο του, εντός και εκτός της Ελλάδας, θα συνεχιστούν και θα ενταθούν τα επόμενα χρόνια. Ο Οδυσσέας Αλεπουδέλης θα φύγει από τη ζωή στις 18 Μαρτίου 1996, σε ηλικία 85 ετών.
Άφησε ένα τεράστιο έργο, που διαβάζεται και τραγουδιέται από όλους.
Εδώ απόσπασμα από την πολύτιμη εκπομπή με τον Οδυσσέα Ελύτη των Γιώργου και Ηρούς Σγουράκη. Ευρισκόμενος ο Ποιητής στο Σπήλαιο της Αποκάλυψης, στην Πάτμο, διαβάζει “Άξιον εστί”.
Δε μπορεί να ολοκληρωθεί αφιέρωμα στον Οδυσσέα Ελύτη, χωρίς να ακούσουμε μελοποιημένη ποίησή του.
Το τρελοβάπορο, από το έργο του ποιητή Ο ήλιος ο ηλιάτορας (Ίκαρος, 1971), σε μουσική του Δημήτρη Λάγιου. Ερμηνεύει ο Νίκος Δημητράτος.
Όλα τα πήρε το καλοκαίρι, από το έργο “Τα Ρω Του Έρωτα” (1972), σε μουσική Δημήτρη Παπαδημητρίου. Ερμηνεύει η Ελευθερία Αρβανιτάκη.
Η Μάγια, από το έργο “Μικρές Κυκλάδες” (1964), σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη. Ερμηνεύει η Σούλα Μπιρμπίλη.
Ο Έρωτας, σε μουσική του Ηλία Ανδριόπουλου. Ερμηνεύει η Άλκηστις Πρωτοψάλτη.
Άλλο ένα τραγούδι που μελοποίησε ο Δημήτρης Παπαδημητρίου είναι Το παράπονο. Ερμηνεύει η Ελευθερία Αρβανιτάκη.
Το τραγούδι του Ποιητή, από το έργο Μαρία Νεφέλη. ΜουσικήΚωνσταντίνος Εκλεκτός.
Πολλά δε θέλει ο άνθρωπος, μουσική Δημήτρης Λάγιος, ερμηνεία Νίκος Δημητράτος.
Ο Οδυσσέας Ελύτης δε μπορεί να κλειστεί σε ένα αφιέρωμα, ούτε σε δυο, ούτε σε όσα βάλει του ανθρώπου ο νους.
Θα κλείσω με το Προφητικόν από το Άξιον Εστί.
[…] «Ν’ αψηλώσουν τα χόρτα,
η γυναίκα στο πλάι του σαν αχτίδα του ήλιου να βγει.
Και πάλι θα λατρέψει τη γυναίκα
και θα την πλαγιάσει πάνου στα χόρτα καθώς που ετάχθη.
Και θα λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση,
και θα σπείρουνε γενεές στους αιώνες των αιώνων!»
Αυτό είναι το πιο σημαντικό! Τα όνειρα να πάρουνε εκδίκηση! Γι αυτό είμαστε ευγνώμονες στους ποιητές. Γι αυτό είμαστε ευγνώμονες και στον Οδυσσέα Ελύτη. Γιατί μας δείχνουν το δικό τους δρόμο, που περνά μέσα από το ισχυρότερο όπλο του λαού μας, τον ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ!
Γιάννης Αγγέλου
Πληροφορίες από:
sansimera.gr,
Άξιον Εστί το τίμημα, Κίμων Φράιερ, ΚΕΔΡΟΣ, 1978
Οδυσσέας Ελύτης – Τέχνη Μυρεψού, Γιώργος Θαλάσσης, ΕΣΤΙΑ, 1974
