Στο 1ο μέρος του αφιερώματος «κατοικία στη Σοβιετική Ένωση» αναφέραμε τους όρους (ριζοσπαστικός) Κονστρουκτιβισμός και (νέο)Μπρουταλισμός. Επειδή στόχος μας είναι η ευρύτερη –εκλαϊκευμένη, κατανόηση της ουσίας του θέματος και όχι μια τεχνοκρατική συζήτηση, θα σταθούμε σήμερα στο πρωτοπόρο ρεύμα της μοντέρνας – καινοτόμας, ακόμη σήμερα κονστρουκτιβιστικής αρχιτεκτονικής που άκμασε στη Σοβιετική Ένωση στις δεκαετίες του 1920-1930, συνδυάζοντας την προηγμένη τεχνολογία και μηχανική με έναν εμφανώς κοινωνικό–κομμουνιστικό στόχο στην υπηρεσία της λαϊκής κατοικίας.
Αν και χωρίστηκε σε πολλές (συχνά) ανταγωνιστικές ομάδες αναζήτησης, το κίνημα παρήγαγε πλήθος πρωτοποριακά έργα –υλοποιημένα μέχρι περίπου το 1932, αφήνοντας σημαντική παρακαταθήκη στις επακόλουθες εξελίξεις της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας.
Η κονστρουκτιβιστική αρχιτεκτονική προέκυψε από το ευρύτερο ομώνυμο καλλιτεχνικό κίνημα, που γεννήθηκε από τον ρωσικό φουτουρισμό, προσπαθώντας να εφαρμόσει ένα τρισδιάστατο κυβιστικό όραμα σε αφηρημένες «κατασκευές».
Κλασσικό τέτοιο δημιούργημα υπήρξε ο γνωστός πύργος του Vladimir Tatlin– «Μνημείο για την 3η Διεθνή» (ανατέθηκε από το Λαϊκό Επιτροπάτο Παιδείας το 1919 και έμεινε στο στάδιο της μακέτας, μιας και ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί με τα μέσα της εποχής).
Η σπείρα –το κίνημα της απελευθερωμένης ανθρωπότητας, με τη βάση του στη γη, αφήνει από το έδαφος και ανεβαίνει προς τον ουρανό αναπαριστώντας τη σπειροειδή εξέλιξη της Ιστορίας την επανάσταση και τη διαλεκτική, μια αντιβαβέλ, έναν πύργο γύρω από τον οποίο οι λαοί, παρά τις διαφορετικές γλώσσες θα μπορούσαν να συνεννοηθούν.
Αποτελεί ένα από τα καλύτερα, σημαντικότερα και ευρέως αναγνωρίσιμα έργα, για τον οποίο ο Έρενμπουργκ είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: «Είχα την εντύπωση πως έριξα μια ματιά από μια χαραμάδα και είδα τον 21ο αιώνα».
Ένας συνεργάτης του Τάτλιν αφηγείται:
Ο Βλαντίμιρ Ίλιτς (Λένιν) μας έκανε δύο ερωτήσεις: πόσα χρήματα θα στοίχιζε η κατασκευή του και αν ήταν από μηχανική άποψη πραγματοποιήσιμη.
Αλίμονο! δεν ήμασταν ικανοί να απαντήσουμε σε καμιά απ’ αυτές τις ερωτήσεις…
Εντός τόπου και χρόνου
Προφανώς –ειδικά εκείνη την περίοδο το Σοβιετικό κράτος, δεν μπορούσε να έχει την «πολυτέλεια» εφαρμογής του «αδύνατου».
Η Οκτωβριανή επανάσταση έπρεπε να καλύψει τις νέες κοινωνικές ανάγκες, με συγκεκριμένα βιομηχανικά καθήκοντα –τόσο σε επίπεδο παραγωγής, όσο και κατοικίας.
Σε πολικές συνθήκες, έπρεπε να δεθεί το ατσάλι της νέας κοινωνίας παλεύοντας και ενάντια στην «καθαρή» τέχνη –αρχικά συλλήβδην μαζί της ακόμα και ο Alexander Rodchenko, η Varvara Stepanova κά.
Η σοβιετική σχολή avant-garde Vkhutemas ξεκίνησε μια αρχιτεκτονική πτέρυγα το 1921, με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα Νικολάι Λάντοβσκι, οπαδού της ASNOVA (ένωση νέων αρχιτεκτόνων).
Οι μέθοδοι διδασκαλίας ήταν τόσο λειτουργικές όσο και φανταστικές, αντανακλώντας το ενδιαφέρον για την ψυχολογία του Gestalt, οδηγώντας σε τολμηρά πειράματα με σχήματα όπως το γυάλινο επενδυμένο εστιατόριο του Simbirchev.
Μεταξύ των αρχιτεκτόνων που συνδέονται με την ASNOVA (Ένωση Νέων Αρχιτεκτόνων) ήταν οι El Lissitzky, Konstantin Melnikov, Vladimir Krinsky και ο νεαρός Berthold Lubetkin.
Έργα από το 1923 έως το 1935, εκτός από τους «οριζόντιους ουρανοξύστες» που είδαμε παραπάνω (Lissitzky & Mart Stam) υπάρχουν και τα προσωρινά περίπτερα του Konstantin Melnikov που έδειξαν την πρωτοτυπία και τη φιλοδοξία αυτής της νέας ομάδας (ο Μέλνικοφ φέρεται να σχεδίασε το σοβιετικό περίπτερο στην Έκθεση Διακοσμητικών Τεχνών του Παρισιού το 1925, το οποίο διαδόθηκε το νέο στυλ, με τα δωμάτια σχεδιασμένα με το Ροντσένκο και την οδοντωτή μηχανική του μορφή).
Μια άλλη ματιά σε ένα κονστρουκτιβιστικό περιβάλλον διαβίωσης μπορεί να δει κανείς στη διάσημη ταινία επιστημονικής φαντασίας Aelita, η οποία είχε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους με γεωμετρικό και γωνιακό τρόπο από την Aleksandra Ekster.
(η ιστορία)
Ένας καταπιεσμένος μηχανικός στη Σοβιετική Ένωση ονειρεύεται πως βρίσκεται στον Άρη, όπου ερωτεύεται τη βασίλισσα Aelita (η οποία τον πρωτοείδε με τηλεσκόπιο από τον Άρη στη Γη!) και τη βοηθά να επαναστατήσει κατά των διεφθαρμένων κατακτητών του λαού της.
Ξεκάθαρη η αναφορά, καθώς βρισκόμασταν επτά μόλις χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Ο Άρης εικονογραφείται με μια σειρά από πιθανά σκηνικά που σίγουρα θα είδε ο Φριτς Λανγκ λίγο πριν φτιάξει το «Metropolis».
Το κρατικό πολυκατάστημα Mosselprom του 1924 ήταν επίσης ένα νεωτεριστικό κτίριο στα πλαίσια της ΝΕΠ (Νέας Οικονομικής Πολιτικής), όπως και το κατάστημα Mostorg των αδελφών Vesnin, που χτίστηκε τρία χρόνια αργότερα.
Τα σύγχρονα γραφεία μαζικής εκτύπωσης ήταν επίσης δημοφιλή, όπως η έδρα Izvestia. Αυτό χτίστηκε το 1926-7 και σχεδιάστηκε από τον Grigori Barkhin.
Ένα πιο δροσερό, πιο τεχνολογικό κονστρουκτιβιστικό στυλ εισήχθη από το έργο γυαλιού γραφείου 1923-24 των αδελφών Vesnin για την Leningradskaya Pravda.
Το 1925, η στέγαση, ειδικά η συλλογική κατοικία στο dom kommuny, στόχευσε και στο νέο ρόλο της γυναίκας: επινοήθηκε και ο όρος «κοινωνικός συμπυκνωτής» σύμφωνα με την ιδέες του Λένιν, ο οποίος έγραψε το 1919 ότι «η πραγματική χειραφέτηση των γυναικών και ο αληθινός κομμουνισμός ξεκινά με τον μαζικό αγώνα ενάντια στις “μικρές οικιακές δουλειές ” και την πραγματική μεταστροφή των μαζών σε ένα τεράστιο σοσιαλιστικό σπίτι».
Τα συλλογικά στεγαστικά έργα που έχουν κατασκευαστεί περιλαμβάνουν τη Δημοτική Κατοικία του Ινστιτούτου Κλωστοϋφαντουργίας Ivan Nikolaev (Ordzhonikidze St, Μόσχα, 1929-1931), τα διαμερίσματα Ginzburg’s Gosstrakh στη Μόσχα και, πιο γνωστά, το κτίριο Narkomfin, που είδαμε.
Τα διαμερίσματα χτίστηκαν σε κονστρουκτιβιστική γλώσσα στο Χάρκοβο, τη Μόσχα και το Λένινγκραντ και σε μικρότερες πόλεις. Ο Ginzburg σχεδίασε επίσης ένα κυβερνητικό κτίριο στο Alma-Ata, ενώ οι αδελφοί Vesnin σχεδίασαν μια Σχολή Ηθοποιών στη Μόσχα.
Ο Γκίντσμπουργκ επέκρινε την ιδέα της οικοδόμησης του ίδιου με το παλιό στη νέα κοινωνία: η αντιμετώπιση της στέγασης των εργαζομένων με τον ίδιο τρόπο που θα ήταν τα αστικά διαμερίσματα … οι κονστρουκτιβιστές προσεγγίζουν το ίδιο πρόβλημα με τη μέγιστη προσοχή για αυτές τις αλλαγές και αλλάζουν τη ζωή μας καθημερινά … Στόχος μας είναι να συνεργαστούμε με το προλεταριάτο στη δημιουργία ενός νέου τρόπου ζωής.
Ο OSA δημοσίευσε ένα περιοδικό, SA ή Contemporary Architecture από το 1926 έως το 1930. Ο κορυφαίος ορθολογιστής Λάντοβσκι σχεδίασε το δικό του, μάλλον διαφορετικό είδος μαζικής κατοικίας, ολοκληρώνοντας ένα αρχοντικό της Μόσχας το 1929.
Ένα μάλλον υπερβολικό παράδειγμα είναι το «χωριό των τσεκιστών» στο Σβερντλόβσκ (τώρα Ekaterinburg) σχεδιασμένο από τους Ivan Antonov, Veniamin Sokolov και Arseny Tumbasov, ένα σφυρί και δρεπάνι συγκρότημα κατοικιών για το προσωπικό της Λαϊκής Επιτροπής Εσωτερικών Υποθέσεων (NKVD), το οποίο σήμερα λειτουργεί ως ξενοδοχείο.
Οι νέες μορφές των κονστρουκτιβιστών άρχισαν να συμβολίζουν το έργο για μια νέα καθημερινή ζωή της Σοβιετικής Ένωσης, παίρνοντας υπόψη και τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ).
Τα κρατικά κτίρια χτίστηκαν όπως το τεράστιο συγκρότημα Gosprom του Χάρκοβο (σχεδιασμένο από τους Serafimov, Folger και Kravets, 1926-28), το μεγαλύτερο μοντερνιστικό έργο της δεκαετίας του 1920.
Άλλα αξιοσημείωτα έργα περιλαμβάνουν την παραβολή αλουμινίου του Mikhail Barsch και τη σμαλτωμένη σκάλα και το Πλανητάριο του 1929 του Mikhail Sinyavsky.
Η δημοτικότητα της νέας αισθητικής οδήγησε τους παραδοσιακούς αρχιτέκτονες να υιοθετήσουν τον κονστρουκτιβισμό, όπως το εργοστάσιο MOGES του Ivan Zholtovsky ή τα γραφεία Narkomzem του Alexey Shchusev, και τα δύο στη Μόσχα.
Ομοίως, ο Πύργος Shukhov από τον μηχανικό Vladimir Shukhov θεωρήθηκε συχνά ως πρωτοποριακό έργο και, σύμφωνα με τον Walter Benjamin στο Ημερολόγιο της Μόσχας, “σε αντίθεση με οποιαδήποτε παρόμοια δομή στη Δύση“. Ο Shukhov συνεργάστηκε επίσης με τον Melnikov στο γκαράζ λεωφορείων Bakhmetevsky και στο γκαράζ Novo-Ryazanskaya Street.
Πολλά από αυτά τα κτίρια προβλήθηκαν στην ταινία του Sergei Eisenstein, «Γενική Γραμμή», η οποία περιελάμβανε επίσης μια εποικοδομητική συλλογική φάρμα που κατασκευάστηκε από τον Andrey Burov.
Κεντρικός στόχος των κονστρουκτιβιστών ήταν να ενσταλάξει τους πρωτοπόρους στην καθημερινή ζωή. Από το 1927 εργάζονται σε έργα για συλλόγους εργαζομένων, κοινές εγκαταστάσεις αναψυχής, συνήθως κατασκευασμένες σε βιομηχανικές περιοχές.
Μεταξύ των πιο διάσημων είναι οι ομάδες Kauchuk του Konstantin Melnikov, Svoboda και Rusakov, ο σύλλογος Likachev των αδελφών Vesnin και ο Zuev Workers ‘Club της Ilya Golosov.
Ταυτόχρονα με αυτήν την εισβολή στην καθημερινότητα, σχεδιάστηκαν υπερβολικά έργα, όπως το Ινστιτούτο Λένιν του Ιβάν Λεονίντοφ, ένα έργο υψηλής τεχνολογίας που συγκρίνεται με τον Buckminster Fuller. Αποτελείται από μια βιβλιοθήκη σε μέγεθος ουρανοξύστη, ένα πλανητάριο και έναν τρούλο, όλα συνδεδεμένα μεταξύ τους από ένα μονοτρόχιων σιδηροδρόμων. ή το Flying City του Georgy Krutikov, αυτονόητο, ένα έργο ASNOVA που προορίζεται ως σοβαρή πρόταση για στέγαση. Το Melnikov House και το γκαράζ λεωφορείων Bakhmetevsky είναι εξαιρετικά παραδείγματα των εντάσεων μεταξύ του ατομικισμού και του utilitarianism στον κονστρουκτιβισμό.
Υπήρχαν επίσης έργα για υπεραξιστικούς ουρανοξύστες με την ονομασία “planits” ή “architektons” από τον Kasimir Malevich, Lazar Khikeidel – Cosmic Habitats (1921-22), Architectons (1922-1927), Workers Club (1926), Municipal House (Коммунальное Жилище) ( 1927), A. Nikolsky και L. Khidekel – Συνεταιριστικό Ινστιτούτο της Μόσχας (1929).
Το φανταστικό στοιχείο βρήκε επίσης έκφραση στο έργο του Γιακόφ Τσέρνικοφ, ο οποίος παρήγαγε αρκετά βιβλία πειραματικών σχεδίων – η πιο διάσημη σειρά αρχιτεκτονικών φαντασιώσεων (1933) – “το Σοβιετικό Piranesi”.
-|συνεχίζεται|-
Επιμέλεια: Γιάννης Παπαγιάννης
